Μάνος Χατζιδάκις (ο συγκερασμός της λαϊκής και της έντεχνης ελληνικής μουσικής) - Hatzidakis tribute Day

Τι συμβολίζει για τον καθένα από εμάς ο Μ. Χατζιδάκις? Αυτό είναι το ερώτημα που τέθηκε στα πλαίσια ενός αφιερώματος που διοργανώθηκε με πρωτοβουλία του Radiobubble με σκοπό να πλημμυρίσει το διαδίκτυο με εκπομπές, κείμενα, ήχους, εικόνες, μουσικές, podcasts,λέξεις, βίντεο, ποιήματα, vcasts, θεατρικά σχετικά με τον Ελληνα μουσικοσυνθέτη.

Για μένα λοιπόν η μουσική του Μ.Χατζιδάκι συμβολίζει τη διάδοση και την επικράτηση της λαϊκής παράδοσης του τόπου μας μέσα από έντεχνους μουσικούς δρόμους.

Λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής της θέσης η Ελλάδα πάντα προσπαθούσε να εξισοροπήσει την ταυτότητά της ανάμεσα στις καταβολές που μοιραία κουβαλούσε άλλοτε από την Ανατολή και άλλοτε από τη Δύση. Σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης ή αλλοιώς σταυροδρόμι πολιτισμών θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε.

Στη τελική διαμόρφωση και την εξέλιξη της μουσικής και του τραγουδιού στον ελληνικό χώρο σημαντικό ρόλο αποτέλεσε η δεκαετία του '60. Δύο νέοι συνθέτες ο Μ. Χατζιδάκις και ο Μ.Θεοδωράκης έμελλε να αλλάξουν τον ρου της ελληνικής μουσικής αφού οι μουσικές τους ταξίδεψαν σε ολόκληρο τον κόσμο προβάλλοντας έτσι το όνομα της χώρας μας.

Σε μια περίοδο με έντονους κοινωνικούς μετασχηματισμούς οι δύο συνθέτες κατάφεραν με τις μουσικές τους να καταργήσουν τα στεγανά όρια που διαχώριζαν μέχρι τότε τα διάφορα είδη της μουσικής στον τόπο μας. Κομβικό σημείο αποτέλεσε η έκδοση του έργου "Επιτάφιος" σε δύο εκδοχές:

• τη "λυρική" με τη Νανά Μούσχουρη που διηύθυνε ο Μάνος Χατζιδάκις και
• τη "λαϊκή" με τον Γρηγόρη Μπιθικότση που αποτελεί την εκδοχή του Μίκη Θεοδωράκη.

Αν και οι πρωταγωνιστές του "έντεχνου λαϊκού τραγουδιού" λόγω των διαφορετικών ιδεολογικών και πολιτικών τους πεποιθήσεων προσέλαβαν διαφορετικά την έννοια "λαϊκό" και λειτούργησαν με διαφορετική πρακτική η συμβολή τους μοιάζει να συγκλίνει σε ένα πρωτοποριακό επίτευγμα : να καταφέρουν να συγκεράσουν το έντεχνο και το λαϊκό, με τον δικό του τρόπο ο καθένας.

Ο Χατζιδάκις ως λόγιος συνθέτης θεώρησε το λαϊκό τραγούδι ως "πρώτη ύλη" . Συνέβαλλε στην εξοικείωση του αστικού κοινού με το "λαϊκό" χρώμα μέσα από τις διασκευές ρεμπέτικων και λαϊκών τραγουδιών για "δυτικά" κυρίως όργανα όπως το βιολοντσέλλο, το πιάνο και το μαντολίνο ενώ το μπουζούκι (σύμβολο της λαϊκής μουσικής αλλά και παρεξηγημένο και απαξιωμένο όργανο εκείνη την εποχή) ενσωματώθηκε από τον Μ.Χατζιδάκι μόνο στα κινηματογραφικά τραγούδια του.

Ο Χατζιδάκις από τα μέσα της δεκαετίας του '50 είχε ασχοληθεί πολύ δραστήρια με τη μουσική για θέατρο και κινηματογράφο. Η κινηματογραφική σκηνή ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '50 είχε πάρει εκρηκτικές διαστάσεις ενώ οι ταινίες (όπως και τα θεατρικά έργα) επενδύονταν μουσικά άλλοτε με μουσικές ειδικά γραμμένες για τις ανάγκες των συγκεκριμένων έργων και άλλοτε επειδή οι συνθέτες ήθελαν απλά να χρησιμοποιήσουν τις ταινίες και τα θεατρικά έργα ως χώρο διαφήμισης και προβολής των έργων τους. Το "έντεχνο λαϊκό τραγούδι" με στοιχεία παρμένα από την λαϊκή παράδοση του τόπου μας εκτός από το γεγονός πως αναβάθμισαν ποιοτικά τη μουσική, ταξίδεψαν σε ολόκληρο τον κόσμο λόγω της επιτυχίας που γνώρισαν οι ταινίες συμβάλλοντας έτσι στη προβολή και κατά συνέπεια στη διαμόρφωση της νεοελληνικής τουριστικής ταυτότητας της χώρας μας. Στην Ελλάδα το ευρύτερο κοινό ήρθε σε επαφή με τα τραγούδια μέσω των κινηματογραφικών ταινιών που βρήκαν μεγάλη απήχηση και μάλιστα τα τραγούδια εκδόθηκαν σε δίσκους (Στέλλα, Κάλπικη λίρα, Μαγική πόλις, Λατέρνα φτώχεια και φιλότιμο κ.α.). Ως αποτέλεσμα αυτής της μαζικής αποδοχής από το κοινό της μουσικής που περιλάμβανε λαϊκά στοιχεία, ακόμη και το ελεγχόμενο κρατικό ραδιόφωνο που μέχρι τότε δεν καταδεχόταν να ασχοληθεί με τη λαϊκή μουσική άρχισε σταδιακά να την ενσωματώνει μέσα στο πρόγραμμά του προσφέροντάς της επί τέλους τη θέση που της άξιζε.

Μια ολόκληρη γενιά νέων συνθετών και στιχουργών επηρεασμένοι από τις μουσικές δημιουργίες των Θεοδωράκη και Χατζιδάκι έφτιαξαν νέες δημιουργίες ερευνώντας πλέον τα παραδοσιακά και λαϊκά στοιχεία της μουσικής, με αποτέλεσμα η έννοια της λαϊκής μουσικής σταδιακά να γίνει κτήμα όλων των κοινωνικών στρωμάτων ακόμη και εκείνων που μερικά χρόνια πριν την κατέκριναν. Το όραμα των Χατζιδάκι και Θεοδωράκη για έντεχνη ελληνική μουσική άρρηκτα συνδεδεμένη με το λαϊκό στοιχείο κατάφερε να τσακίσει τα στερεότυπα που προϋπήρχαν και θεωρούσαν υποδεέστερη τη λαϊκή μουσική επειδή την συνέδεαν με τα περιθωριακά κοινωνικά στρώματα. Από τότε άλλαξαν συνταρακτικά τα δεδομένα και το τοπίο της μουσικής πραγματικότητας στον τόπο μας.

"Νοιώθω Ελληνας αν αυτό σημαίνει Ευρωπαίος.

Κι Ευρωπαίος, αν αυτό συμπεριλαμβάνει την Ελληνικότητά μου....

Καιρός πια να "παντρέψω" την ελληνική μου ουσία με το παγκόσμιο σήμερα, όπως ακριβώς υπάρχει στις μέρες μας και όχι να επαναλαμβάνω τα "γραφικά"στοιχεία της "μεγαλοφυϊας"μου.

Ως συμπεριφορά είμαι μεγαλοαστός.

Ως καλλιέργεια είμαι ποιητής.

Και ως βαθύτερη ιδιοσυγκρασία είμαι λαϊκός.

(4/4/1970 επιστολή του Μ.Χατζιδάκι στον Αλέξανδρο)

Πλατιά κοινωνικά στρώματα έκλαψαν, γέλασαν, διαμαρτυρήθηκαν έχοντας στα χείλη τα τραγούδια του Χατζιδάκη και του Θεοδωράκη. Οι μουσικές διαδρομές τους συνέβαλλαν στη θεμελίωση μιας διαφορετικής μουσικής προσέγγισης μέσα από μια μουσική συνομιλία η οποία ένωσε όλα τα είδη της μουσικής που κυκλοφορούσαν τότε στην Ελλάδα σε μία ενιαία μουσική : την έντεχνη με εγκιβωτισμένο το λαϊκό στοιχείο.

ΥΓ1 Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από μια μελέτη που έκανα το 2006 σχετικά με τις καταβολές, τις επιρροές και τις κοινωνικοπολιτικές δυναμικές που διαμόρφωσαν την έντεχνη νεοελληνική μουσική και το τραγούδι στην Ελλάδα.

ΥΓ2 Την πρωτοβουλία που διοργανώθηκε με σύνθημα "για να μην συνηθίσουμε ποτέ" την πληροφορήθηκα από το blog του Κίτσου Μήτσου.