Ζωγραφίζοντας μια ιστορία - Αγ.Χριστόφορος - ο σκυλοκέφαλος άγιος της Λίνδου

Ο κυνοκέφαλος Αγ. Χριστόφορος

Τοιχογραφία στον Ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου -Λίνδος -Ρόδος

Από την πρώτη φορά που επισκέφθηκα πριν από μερικά χρόνια τον κεντρικό ναό της Λίνδου στο νησί της Ρόδου το βλέμμα μου είχε καρφωθεί στην παραπάνω παράξενη τοιχογραφία.

Ο Αγ. Χριστόφορος εικονίζεται όρθιος μέ τό σώμα του να έχει στάση τρία τέταρτα, ενώ το πρόσωπό του βρίσκεται σε στάση προφίλ. Φορά στρατιωτική ενδυμασία και κόκκινη χλαμύδα, στο δεξί του χέρι κρατάει υψωμένο σταυρό, ενδεικτικό ότι πρόκειται για μάρτυρα. Η ιδιαιτερότητα της σύνθεσης έγκειται στο ότι ο άγιος Χριστόφορος δεν έχει κεφάλι ανθρώπου μα σκύλου. Στη συγκεκριμένη εικονογραφική απόδοση ο Αγ. Χριστόφορος χαρακτηρίζεται ως "κυνοκέφαλος"η "σκυλοκέφαλος". Αναρωτήθηκα λοιπόν ποιοί μπορεί να είναι οι λόγοι (ιστορικοί η άλλοι) που μπορεί να οδήγησαν τον αγιογράφο σε μια τέτοιου είδους εικονογραφία.

Μέχρι τη στιγμή που αντίκρυσα τη συγκεκριμένη τοιχογραφία, στη μνήμη μου ο Αγ.Χριστόφορος ταυτιζόταν με τη γνώριμη μορφή του ηλικιωμένου γενειοφόρου άντρα που μεταφέρει στην πλάτη του τον Χριστό.

Ο Άγιος Χριστόφορος,

τοιχογραφία από τον Καθεδρικό Ναό του Limburg της Γερμανίας

Εξ άλλου όπως θυμάμαι από τα παιδικά μου χρόνια επειδή τον Αγ. Χριστόφορο τον θεωρούσαν ως προστάτη των αυτοκινητιστών και των οδοιπόρων, οι οδηγοί αυτοκινήτων και φορτηγών είχαν πάντα κολλημένο στο ταμπλό του οχήματός τους ένα μαγνητάκι με τη μορφή του ηλικιωμένου άντρα, πουθενά δεν τον θυμόμουν ως κυνοκέφαλο. Οι άνθρωποι ακόμη πιο παλιά τον θεωρούσαν ως προστάτη των χωραφιών και των αμπελιών από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες (ιδιαίτερα το χαλάζι) .

Τότε πως προέκυψε σκυλοκέφαλος ο συγκεκριμένος Αγιος?

Ο Αγ. Χριστόφορος λέγεται πως καταγόταν από μια φυλή της βόρειας Αφρικής, των Μαρμαριτών. Αιχμαλωτίστηκε από τις ρωμαϊκές δυνάμεις, κατά την διάρκεια εκστρατείας του Διοκλητιανού, εναντίον των Μαρμαριτών, στα τέλη του 301 με αρχές του 302, και μεταφέρθηκε σε ρωμαϊκή φυλακή, κοντά στην Αντιόχεια της Συρίας. Η παράδοση αναφέρει πως η φυλή των Μαρμαριτών ήταν φυλή ανθρωποφάγων και είχαν κεφάλι που έμοιαζε με μορφή σκύλου οπότε αφού ο Αγ. Χριστόφορος καταγόταν από την φυλή των Μαρμαριτών πιθανότατα να θεωρήθηκε ότι τό κεφάλι του είχε τη μορφή σκύλου επηρεάζοντας αργότερα τη βυζαντινή εικονογραφία. Οι λαϊκές δοξασίες μάλλον δεν συμφωνούν με αυτήν την άποψη αφού (στην Κρήτη) λέγεται πως :

"Ητανε νέος και πολύ όμορφος. Κι επειδή τον καλοκοίταζαν οι κοπελιές παρακάλεσε το Θεό να τον κάμει άσκημο, όσο πιο άσκημο εμπόρειε"

Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν πως οι σκυλοκέφαλοι ήταν ήδη γνωστοί από την αρχαιότητα. Μάλιστα σε αρκετά κείμενα που ασχολούνται με την ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, συναντἀμε συχνά αναφορές για τον "τόπο των σκυλοκεφάλων":«Καὶ ἐδιέβη τὸν τόπον αὐτονῶν ἡμέρες καὶ ἦλθαν εἰς τὸν τόπον τῶν Σκυλοκεφάλων. Αὐτοὶ οἱ Σκυλοκέφαλοι, ὅλον τους τὸ κορμὶν ἔναι ὥσπερ ἀνθρώπου καὶ τὸ κεφάλιν τους ἔνι σκύλινον, καὶ λαλοῦν φωνὴν ἀνθρωπίνην, καὶ ἄλλην φορὰν βαβίζουν ὡς οἱ σκύλοι, σκύλινα».

Οι πηγές επίσης αναφέρονται σε λαούς (φυλές) που είχαν αποκρουστική όψη και παράξενες συνήθειες και ίσως για αυτόν τον λόγο να τους ονόμασαν σκυλοκέφαλους.

«῾Ο δὲ κυνοκέφαλος τὸ μὲν σῶμα ἀνθρώπου δυσειδοῦς ὑπογράφει, τὸ πρόσωπον δὲ κυνός, φωνὴν δὲ ἀφίησι μυγμῷ παραπλησίαν, ἄγριον δὲ ὑπερβολῇ καὶ τελείως ἀτιθάσευτον, καὶ τὴν ὄψιν ἐμφαῖνον ἀπό τε τῶν ὀφρύων καὶ τῶν ὀμμάτων αὐστηράν. Περὶ μὲν τὸν ἄρρενα ταῦτα,τῷ δὲ θήλει πρόσκειται καὶ τὸ τὴν μήτραν ἔξω τοῦ σώματος φορεῖν καὶ οὕτω διάγεσθαι πάντα τὸν βίον»

O ιστορικός Κτεσίας (5ος -4ος αι. π.Χ.) επιχειρώντας να περιγράψει αυτόν τον παράξενο λαό (φυλή) αναφέρει μεταξύ άλλων πως οι κυνοκέφαλοι δεν έχουν σπίτια, ενώ τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες έχουν ουρά, ότι ζούνε από το κυνήγι και ότι δεν εργάζονται.

Είναι γνωστό πως όσες αρχαίες παραδόσεις δεν στάθηκε δυνατόν να εξαλειφθούν ενσωματώθηκαν και απορροφήθηκαν από την Χριστιανική θρησκεία. Ετσι έγινε και με τις παραδόσεις περί αρχαίων τεράτων. Τα τέρατα των αρχαίων παραδόσεων ενσωματώθηκαν στις εικονογραφήσεις αγιογραφιών. Στην παρακάτω παράσταση των Αινών ανάμεσα σε λογής-λογής τέρατα μπορούμε να διακρίνουμε στο κέντρο μια χαρακτηριστική μορφή κυνοκέφαλου. Αίνοι (1786) (Λεπτομέρεια)

Τσεπέλοβο Ναός Αγίου Νικολάου

Πηγή : Καπεσοβίτες ζωγράφοι (Πολιτιστικός Σύλλογος Καπέσοβου,ο Αλέξης Νούτσος)

Κυνοκέφαλο Αγ. Χριστόφορο εκτός από τη συγκεκριμένη τοιχογραφημένη παράσταση της Λίνδου (13ος αι.) βρίσκουμε στην Καπαδοκία (14ος αι.) και στο Ναό Αγ. Αναργύρων στο Αντρώνι Ηλείας

(8ος αι.) .

www.androni.com

όπου εμφανίζεται ως Άγιος Χριστόφορος, ο Ρέπροβος. Την παράσταση του Κυνοκέφαλου Αγίου την βρίσκουμε επίσης σε φορητές εικόνες όπως η παρακάτω η οποία βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (17ος αι.)




Αλλη βρίσκεται στο Εκκλησιαστικό Μουσείο Σερρών (18ος αι.) ενώ αναφέρονται απεικονίσεις του Κυνοκέφαλου στον Άγιο Γερμανό των Πρεσπών και στο ναό του Αγίου Γεωργίου στο Τσεγκελκιόϊ της Μικράς Ασίας.

Ο Aγιος Ιωάννης ο εξ Ιωαννίνων και

ο Aγιος Χριστόφορος, ως κυνοκέφαλος Ρωμαίος στρατιώτης.

Μονή Αγίου Νικολάου Γραμμένου.

Πηγή: «Τα Μοναστήρια της Ηπείρου», Δημήτρης Καμαρούλιας.

Δύο ακόμη φορητές εικόνες έχουν εντοπιστεί στη Ρωσία (άγνωστης χρονολόγησης).

Υποθέτω πως θα πρέπει να υπήρχαν επιρροές από Ανατολικές θρησκείες (όπως π.χ. της Αιγύπτου) όπου ήταν συνηθισμένο φαινόμενο οι κυνόμορφοι θεοί.
Είναι λυπηρό που όσο περνούν τα χρόνια αυτός ο παλαιότερος εικονογραφικός τύπος του Αγίου ο "κυνοκέφαλος" γίνεται λιγότερο γνωστός αφού σιγά-σιγά εκλείπει. Στη θέση του διεισδύει ο Δυτικότροπος εικονογραφικός τύπος του ηλικιωμένου γενειοφόρου.
Γιατί το θεωρώ λυπηρό???
Δεν ξέρω, ίσως επειδή μαζί με την εικόνα σβήνονται και χάνονται εκείνοι οι θρύλοι και οι παραδόσεις του τόπου μας που συνόδευαν τον παράξενο αυτό Αγιο, τον Αγ. Χριστόφορο τον Κυνοκέφαλο.....

ΥΓ. Προσπάθησα να θυμηθώ τα λόγια του Παπαδιαμάντη που αφορούσαν τους κυνοκέφαλους, μα δεν θυμάμαι σε ποιό διήγημά του τα είχα διαβάσει, πάνε χρόνια.....

Αν θυμάται κανείς...