Γιώργος Προβιάς - Ο άγνωστος δημιουργός του χορού του Ζορμπά (συρτάκι)

(1960) Το τρίο χορεύει στο Περιστέρι σε ένα ταβερνάκι όπου τραγουδούσε ο Μπιθικώτσης

(1962) Ο Προβιάς στα Ηλιοβασιλέματα της παραλίας, στο Ελληνικό
(1963) Ο Θόδωρος, ο Δήμος και ο Γιώργος

Είναι κάποια τυχαία γεγονότα τα οποία καμιά φορά σηματοδοτούν τη ζωή ενός τόπου. Την δεκαετία του ΄60 δύο σημαντικές ταινίες έμελλαν να ταράξουν την καθημερινότητα της τότε απλοϊκής "Ελληνικής" ζωής: Η μία ήταν το "Ποτέ την Κυριακή" (1960) μια ταινία που παρουσίαζε με πολύ παραστατικό τρόπο την καθημερινότητα μιας Ελληνικής πόλης και συγκεκριμένα στο λιμάνι του Πειραιά. Η δεύτερη ταινία "Zorba the Greek" (1965), σε αντίθεση με την πρώτη ασχολήθηκε με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής σε ένα απόμακρο χωριό της Κρήτης. Η ταινία βασίστηκε στην νουβέλλα "The fantastic life of Alexis Zorbas" του Νίκου Καζαντζάκη (1949). Η πρώτη ταινία επενδύθηκε μουσικά από τον Μάνο Χατζιδάκι και η δεύτερη από τον Μίκη Θεοδωράκη.

Στο τέλος της ταινίας Ζορμπάς παρουσιάζεται ένας χορός διάρκειας μόλις τριών λεπτών. Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί την επιτυχία και την δημοτικότητα που θα αποκτούσε αυτός ο χορός ο οποίος στις μπροσούρες της ταινίας αναφερόταν ως "Zorbas's dance" ενώ στις επεξηγήσεις έγραφε πως επρόκειτο για έναν παλιό παραδοσιακό χορό που ονομάζεται "συρτάκι". Ετσι ο "Zorba's dance" ή "συρτάκι" χρίστηκε από το ξετρελλαμένο κοινό της αλλοδαπής ως ο κατ΄εξοχήν Ελληνικός χορός. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια χορογραφία η οποία γεννήθηκε για τις ανάγκες της ταινίας, αλλά βασίστηκε στο αργό του κομμάτι στα βήματα του "Χασάπικου" χορού. Την ονομασία "συρτάκι" πιθανολογώ πως ο χορογράφος την εμπνεύστηκε από τους παραδοσιακούς "συρτούς" χορούς οι οποίοι χορεύονταν κατά κόρον σε όλη την Ελλάδα.

Ο "χορός του Ζορμπά" είχε τόσο μεγάλη απήχηση στην αλλοδαπή ώστε περί τα τέλη του 1960 η πίεση που ασκήθηκε προς τους χοροδιδασκάλους να διδάξουν τα βήματα του "Ελληνικού" χορού "Ζορμπάς" οδήγησε τους χοροδιδασκάλους να μάθουν και αυτοί με τη σειρά τους τον συγκεκριμένο χορό αφού είχαν αξασφαλισμένη πελατεία. Μέσω του "χορευτικού κινήματος" που δημιουργήθηκε (επιτρέψτε μου την αυθαιρεσία του όρου) ταξίδεψε και ο ήχος του μπουζουκιού ανά την υφήλιο, και μετά το Greek salad,mousaka και την χωριάτικη σαλάτα, οι λέξεις "bouzouki" και "Zorba's dance" η "syrtaki" έγιναν συνώνυμα της Ελλάδας ανάμεσα στους αλλοδαπούς τουρίστες.

Ενώ κανείς θα περίμενε η μόδα αυτή να έλθει και να παρέλθει, όπως κάθε μόδα άλλωστε, το ενδιαφέρον του κοινού για τους Ελληνικούς χορούς συνεχίστηκε αμείωτο για πολλά χρόνια (να μην πω πως φτάνει μέχρι τις μέρες μας). Το 1975 ένας Ελληνοαμερικάνος χοροδιδάσκαλος, ο Ted Petrides, έγραψε το βιβλίο "Greek dances" στην Αγγλική γλώσσα, το οποίο είχε φοβερή επιτυχία. Σε αυτό περιγράφει με σχήματα τα βήματα πολλών ελληνικών λαϊκών και παραδοσιακών χορών, μεταξύ των οποίων και του χορού του Ζορμπά. Ισως μάλιστα στις μέρες μας να αποτελεί συλλεκτικό βιβλίο, αφού είναι δυσεύρετο.

Ο χορός του Ζορμπά οδήγησε τους δίσκους με την μουσική του Ζορμπά σε μεγάλη εμπορική επιτυχία, η ταινία παίχτηκε πολλές φορές σε κάθε γωνιά της γης ενώ η Ελλάδα έγινε πασίγνωστη και από τότε άρχισε να σημειώνεται αύξηση του αριθμού των τουριστών προς την "πατρίδα του Ζορμπά". Στις μέρες μας οι "ελληνικές βραδιές" που διοργανώνονται από την τουριστική βιομηχανία αποφέρουν "χρυσά" έσοδα και φυσικά καταλήγουν πάντα σε ξεφάντωμα με τον "χορό του Ζορμπά".

Και ενώ η χορογραφία που τελικά έγινε χορός (το συρτάκι) σχεδόν εξομοιώθηκε με τα "εθνικά μας σύμβολα" (συγχωρέστε με για την αυθαιρεσία του όρου), εκείνος που δεν είχε την ίδια μοίρα ήταν ο αυθεντικός δημιουργός της χορογραφίας , ο Γιώργος Προβιάς (η όπως τον έλεγαν " ο Νουρέγιεφ των λαϊκών χορών"), ένας απλός άνθρωπος , μπετατζής στο επάγγελμα.Τα πρωϊνά δούλευε στις οικοδομές και τα βράδυα για να συμπληρώσει το μεροκάματο πήγαινε και χόρευε λαϊκούς χορούς στο κέντρο ο "Παράδεισος" στο Μπαρουτάδικο όπως ονομαζόταν παλαιότερα μια περιοχή του Δήμου Αιγάλεω. Εκεί γνωρίστηκε με τον Θόδωρο Καλπαξίδη, τορναδόρο στο επάγγελμα και τον Δήμο Αμπατζόγλου, ζαχαροπλάστη και δημιούργησαν ένα χορευτικό τρίο που έκανε γνωστούς τους λαϊκούς χορούς στα κέντρα αλλά και στις Κάννες όπου κλήθηκαν να χορέψουν.

Ηταν λοιπόν κατά τη διάρκεια μιας βραδιάς εκεί στο κέντρο "Ηλιοβασιλέματα" μόλις το χορευτικό τρίο είχε τελειώσει τον χορό (με την συνοδεία του Χιώτη και της Λίντας στο τραγούδι) όταν προτάθηκε στον Προβιά να αναλάβει να μάθει χορό στον Αντονυ Κουίν, για να χορέψει στην ταινία "Ζορμπάς" του Μιχάλη Κακογιάννη.

Αν και ο διάσημος ηθοποιός διδάχθηκε την χορογραφία από τον Προβιά, ο αυθεντικός δημιουργός της χορογραφίας όχι μόνο δεν χόρεψε μαζί του στην ταινία, αλλά έμελλε να παραμείνει άγνωστος εξ αιτίας μιάς παρεξήγησης. Οταν ο Προβιάς το καλοκαίρι του 1963 κατέβηκε στα Χανιά με τον Αντονυ Κουϊν, τον Αλαν Μπέτς και ένα συγκρότημα τεχνικών για τα γυρίσματα του Ζορμπά, είχε συμφωνηθεί αρχικά ανάμεσα στον Χιώτη, τον ιδιοκτήτη του κέντρου Ηλιοβασιλέματα και τον Σπέντζο (κινηματογραφικό παραγωγό) να μένει ο Προβιάς με τους ξένους πέντε ημέρες την εβδομάδα στην Κρήτη και δύο ημέρες να επιστρέφει στα Ηλιοβασιλέματα για να χορεύει, κάτι για το οποίο όπως ισχυρίζεται ο ίδιος ο Προβιάς δεν του είχε γνωστοποιηθεί. Η δουλειά χάλασε όταν το κέντρο και ο Χιώτης ζήτησαν αποζημίωση 60000 δραχμές για τους δύο μήνες που ο Προβιάς έπρεπε να απουσιάζει για τα γυρίσματα της ταινίας στην Κρήτη.

Ετσι ο Προβιάς αναγκάστηκε να επιστρέψει νωρίτερα στην Αθήνα μη καταφέρνοντας να παραμείνει μέχρι την ολοκλήρωση των γυρισμάτων της ταινίας αφού το ύψος της αποζημίωσης που ζητιόταν ήταν μεγάλο. Ετσι εξ αιτίας μιας παρεξήγησης με τον Κουίν,τον Κακογιάννη και τον Θεοδωράκη και λόγω της πρόωρης αποχώρησής του από την ταινία, το όνομα του αυθεντικού δημιουργού του χορού του Ζορμπά έμελλε να παραμείνει άγνωστο αφού όχι μόνο δεν χόρεψε στην ταινία αλλά ούτε το όνομά του δεν μπήκε ως χορογράφος στους υπότιτλους της ταινίας.

Ο Προβιάς μέχρι πριν από μερικά χρόνια μάθαινα πως ζούσε ξεχασμένος σε ένα φτωχόσπιτο στο Αιγάλεω. Ο χορός του όμως ζεί μέχρι τις μέρες μας με όλες τις δόξες και τις τιμές που απέκτησε. Ο ίδιος λέει:

"Είμαι ρεμπέτης και Ζορμπάς, ο χορός μου ήταν απλά ένας αυτοσχεδιασμός της στιγμής"......
Και συνεχίζει :
"Δεν ξέρω αν σταματάει ο χρόνος την ώρα που χορεύω......Πάντως νομίζω πως τελικά εγώ πήρα την μεγαλύτερη ικανοποίηση γιατί μαθαίνοντας συρτάκι τον Αντονι Κουίν και τους άλλους ηθοποιούς που έπαιζαν στην ταινία έκανα όλη την υδρόγειο να χοροπηδάει σε ελληνικό ρυθμό!!!!"