Ζωγραφίζοντας μια ιστορία - Φώτης Κόντογλου

Κόντογλου Φώτη, "Αυτοπροσωπογραφία"
Τοιχογραφία (28Χ21 cm)
Συλλογή Κ. Μπαστιά

Τις προάλλες ξεφύλλιζα κάποια βιβλία της βιβλιοθήκης μου και έπεσε το μάτι μου σε ένα παραπεταμένο βιβλιαράκι που είχα καιρό ξεχασμένο σε μια γωνίτσα. Εκεί αντίκρυσα τις εικόνες ενός από τους πιο αδικημένους και λιγότερο μελετημένους καλλιτέχνες : του Φώτη Κόντογλου. Κατά ένα περίεργο τρόπο ενώ για άλλους καλλιτέχνες έχει χυθεί άπλετο μελάνι για δημοσιεύματα, για τον Κόντογλου είναι αποσπασματικές οι δημοσιεύσεις και τα έργα του δεν έχουν καταγραφεί πλήρως.

Ηθελα να σταθώ σε μερικά από τα βιογραφικά του στοιχεία που σκιαγραφούν το ανήσυχο πνεύμα του καλλιτέχνη, καθώς και την συμβολή του στην νεότερη τέχνη, στοιχεία τα οποία με ώθησαν να κάνω αυτό το μικρό αφιέρωμα.

Ο Κόντογλου γεννήθηκε στο Αϊβαλί της Μ. Ασίας το 1896 και πέθανε στην Αθήνα το 1965. Γιός του Νικολάου Αποστολέλλη και της Δέσποινας, το γένος Κόντογλου, νήπιο ακόμη έχασε τον πατέρα του και ανατράφηκε από τον θείο του ιερομόναχο Στέφανο, ηγούμενο στη μονή της Αγίας Παρασκευής, που ήταν χτισμένη σε ιδιόκτητη περιοχή της ευκατάστατης οικογένειας Κόντογλου. Από ευγνωμοσύνη ο Φώτης πήρε το μητρικό επώνυμο.

Οταν έπρεπε να επιλέξει τον δρόμο που θα ακολουθούσε ταλαντεύτηκε ανάμεσα στο επάγγελμα του ναυτικού και του καλλιτέχνη αλλά τελικά τον τράβηξε το δεύτερο. Ετσι αποφάσισε να πάει στην Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα για να σπουδάσει. Οι δάσκαλοί του όμως φορείς του ακαδημαϊσμού της Σχολής του Μονάχου, δεν μπόρεσαν να τον επηρεάσουν αφού ο ίδιος ήταν διαποτισμένος από τον μικρασιατικό λαϊκό πολιτισμό τον οποίο κουβαλούσε στην ψυχή του. Συμφοιτητής των Παρθένη,Μαλέα,Παπαλουκά , στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο αναγκάστηκε να εργαστεί σε ένα φωτογραφείο καθαρά για βιοποριστικούς λόγους. Ομως ο Κόντογλου δεν ήταν προορισμένος να ασχοληθεί με την φωτογραφία. Ετσι υπό το βάρος ενός ανεξάρτητου χαρακτήρα που δεν μπορούσε να συμβιβαστεί, λόγω των δύσκολων συνθηκών που επικρατούσαν εκείνη την εποχή, αναγκάστηκε να διακόψει τις σπουδές του (1915) και να φύγει σαν εργάτης στην Γαλλία. Οταν τέλειωσε ο πόλεμος επέστρεψε στο Αϊβαλί (1919). Με την καταστροφή της Σμύρνης το 1922 συνωστίσθηκε και αυτός μαζί με τους άλλους στην παραλία και τελικά πέρασε μαζί με τους δικούς του στην Μυτιλήνη ως πρόσφυγας πλέον, γεγονός που σημάδεψε την μετέπειτα πορεία του. Το λογοτεχνικό του έργο "Πέδρο Καζάς" τον έκανε γνωστό στον καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κόσμο ο οποίος τον ώθησε να αναζητήσει την τύχη του στην Αθήνα. Μάλιστα φρόντισαν ώστε να τον βολέψουν σε κάποιο Υπουργείο. Ομως ο ίδιος που όπως είπαμε δεν ανεχόταν τους συμβιβασμούς, δεν άντεξε το δημοσιοϋπαλληλίκι , και εγκαταλείποντας την σίγουρη δουλειά στο Υπουργείο ακολούθησε τελικά το ένστικτό του άναχωρώντας για το Αγιο Ορος . Κατόπιν από εκεί επέστρεψε με αντίγραφα έργων του Κατελλάνου και του Θεοφάνη, έργα με τα οποία διοργάνωσε την πρώτη του έκθεση. Το 1926 παντρεύτηκε την Μαρία Χατζηκαμπούρη με την οποία απέκτησε την μοναχοκόρη του Δέσπω.

Κόντογλου Φώτη, "Δέσπω"

Σε αυτή τη δημιουργική περίοδο της ζωής του εικονογραφεί βιβλία άλλων αλλά και δικά του, εργάζεται ως συντηρητής στο Βυζαντινό Μουσείο, χτίζει το σπίτι του στην συνοικία του Κυπριάδη, όπου με τη βοήθεια των μαθητών του Τσαρούχη και Εγγονόπουλο στολίζει με υπέροχες τοιχογραφίες το μπροστινό δωμάτιο. Το 1933 ταξίδεψε στο Κάϊρο για να οργανώσει το Κοπτικό Μουσείο και κατόπιν το 1935 ανέλαβε τα καθήκοντα του συντηρητή στο Μουσείο της Κέρκυρας. Αργότερα συντήρησε τις τοιχογραφίες στον Μυστρά ενώ το 1938-1938 δημιούργησε υπέροχες τοιχογραφίες που στόλισαν το Δημαρχείο Αθηνών.

Δεν πρόλαβε όμως να χαρεί γιατί ξέσπασε ο πόλεμος. Κάτω από την πίεση της πείνας αναγκάστηκε να πουλήσει το σπίτι του (με τις υπέροχες τοιχογραφίες) ως αντάλλαγμα για λίγο λάδι. Στις τοιχογραφίες ήταν ζωγραφισμένοι μεγάλοι ζωγράφοι, λήσταρχοι και άγιοι όλοι μονιασμένοι , ενώ πάνω από μια πόρτα είχε φιλοτεχνήσει τον εαυτό του, την κυρά Μαρία (την γυναίκα του) και την μοναχοκόρη της Δέσπω (βλ. παρακάτω φωτό). Για πρώτη φορά μετά από την έλευση των Βαυαρών στην Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε και πάλι η αρχέγονη τεχνική της νωπογραφίας (fresco), η οποία είχε λησμονηθεί, όταν επιβλήθηκε από τους Βαυαρούς η τεχνική της λαδομπογιάς.

Κόντογλου Φώτη, "Αυτοπροσωπογραφία με την γυναίκα του και την κόρη του και κτητορική επιγραφή"
Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία με την οποία ο καλλιτέχνης διακόσμησε το σπίτι του (1932)
Νωπογραφία 336Χ646 cm
Δωρεά Β. και Ν. Γουλανδρή στη μνήμη του αδελφού τους

Εκτός από τις κακουχίες της ζωής θλιβερά γεγονότα συνέβησαν στην οικογένειά του, όπως ο θάνατος της αδελφής του αλλά και η ασθένεια της αγαπημένης του γυναίκας, γεγονότα τα οποία ίσως να αποτέλεσαν την αφορμή να εγκαταλείψει την κοσμική ζωγραφική και να στραφεί προς την θρησκεία. Στις 13 Ιουλίου του 1965 άφησε την τελευταία του πνοή δοκιμασμένος ψυχικά και σωματικά......

Το κύριο χαρακτηριστικό του καλλιτέχνη, είναι πως επέμενε στον ιδιόρρυθμο καλλιτεχνικό δρόμο που χάραξε ο ίδιος. Αυτή η εμμονή του στην "Ελληνικότητα" αποτέλεσε το κόκκινο πανί για εκείνους που ακολούθησαν τον "Ευρωπαϊκό" δρόμο και στάθηκε η αφορμή για την απομόνωσή του από την επίσημη καλλιτεχνική κοινότητα της εποχής. Μάλιστα πολλές φορές η εμμονή στις παγιωμένες θέσεις του, τον έφερνε σε δύσκολη θέση όπως για παράδειγμα όταν έγινε η ιδρυτική συνέλευση του Καλλιτεχνικού Επιμελητηρίου όπου θα αποφασίζανε ποιούς ζωγράφους θα γράφανε για μέλη. Σε αυτή τη συνέλευση ειπώθηκε πως ο Κόντογλου δεν θάπρεπε να μπεί στο Επιμελητήριο αφού δεν τον θεωρούσαν ζωγράφο. Τελικά μετά δυσκολίας τον εγγράψανε ως δόκιμο μέλος....

Ομως εκείνος δεν έδειχνε να τον απασχολούν ιδιαίτερα τέτοιου είδους συμβάντα αποδεικνύοντας την αποφασιστικότητά του να ακολουθήσει τον "δικό" του δρόμο. Οπως λέει ο ίδιος χαρακτηριστικά για την τέχνη του (μιλά σε τρίτο πρόσωπο) :

" Ο,τι έκανε ο Σολωμός απ' το δημοτικό τραγούδι θέλει να κάνει και ο Κόντογλου από τη λαϊκή και βυζαντινή τέχνη.Ο κάθε λαός βρίσκει τα μέσα για να εκφραστεί σύμφωνα με τον τρόπο που βλέπει και αισθάνεται. Ο Κινέζος έχει την πέννα και το μεταξωτό χαρτί, ο αρχαίος Ελληνας το μάρμαρο και τη λάσπη, ο Πέρσης τις κλωστές (ταπέτο), ο Γότθος του Μεσαίωνα την πέτρα, ο Ολλανδέζος την λαδομπογιά, ο Αιγύπτιος τη νερομπογιά, ο Βαβυλώνιος το βράχο, ο Βυζαντινός την τέμπερα, το ψηφί, το φρέσκο, το ξύλο και το μάλαμα. Ετσι το μέσο δείχνεται στον τεχνίτη απ' το αίτημά του και πάλε τούτο (το μέσο) δίνει το ρυθμό που εκφράζει την ψυχή του τόπου. Ο Κόντογλου παίρνει τα μέσα απ' τους Ελληνες που ζωγραφίσανε πριν απ' αυτόν, για να κάνει σημερινή τέχνη, γιατί τα μέσα είναι μόνιμα για κάθε λαό...."

Ηταν υπέρμαχος του απλού λαού ενώ άντιπαθούσε οποιονδήποτε λογιοτατισμό :"Τα ωραιότερα βιβλία που διάβασα", έγραφε στον Πέδρο Καζάς, "είναι γραμμένα από ανθρώπους που δεν έχουν ιδέα πως συγγράφουν". Δεν τον πολυενδιέφερε η καθιερωμένη λογοτεχνία. Κορόϊδευε τους έντεχνους ποιητές αλλά και όσους προσπαθούσαν να μιμηθούν τα δυτικότροπα Ευρωπαϊκά ρεύματα που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή μέσα στα πλαίσια του κινήματος του Μοντερνισμού.

"Πηγαίνετε ψευτοέλληνες" φώναζε "να φωτιστείτε απ΄το ηλιοβασίλεμα. Να δείτε πως βγαίνει ο ήλιος από τη Δύση. Εσείς που ντρέπεστε να σας λένε ανατολίτες. Ω πεισματάρηδες αρνηταί του πνευματικού...."

Οι καλλιτεχνικές του αναζητήσεις εστιάστηκαν στην βυζαντινή και λαϊκή ζωγραφική, όμως μελέτησε και τις δημιουργίες παλαιοτέρων περιόδων όπως τα πορτραίτα του Φαγιούμ. Τελικά πιστεύω πως οι καλλιτεχνικές αναζητήσεις του Κόντογλου συνέβαλλαν στην αναζήτηση της αυθεντικότητας της ελληνικής έκφρασης και παράλληλα έθεσαν τις βάσεις για την διαμόρφωση της νεότερης εκκλησιαστικής ζωγραφικής.