Ιστορικός περίπατος στους τρεις αρχαίους λόφους της Αθήνας και μια σύγχρονη παράκαμψη

Αναδημοσιεύω κείμενο που μας έστειλε ο αναγνώστης του blog ο κ. Κωνσταντίνος Καντούτσης το οποίο μας ταξιδεύει σε μια ιστορική διαδρομή :

Μια ηλιόλουστη μέρα από εκείνες τις πρόωρες αλκυονίδες που ο τόπος μας, μας προσφέρει απλόχερα πήραμε μια φωτογραφική μηχανή και το καλύτερό μας χαμόγελο και προσπαθήσαμε να βρούμε το χαμένο μεγαλείο της πόλης- κράτους της αρχαίας Αθήνας ιδωμένο αφ’υψηλού, στέλνοντας ένα μήνυμα γραμμένο από τον Κωνσταντίνο Καβάφη προς την Ενωμένη Εσπερία.

…« Αυτά τα λόγια

ανάρμοστα και βλασφημίες είναι.

Κι αν είσαι στο σκαλί το πρώτο, πρέπει

νάσαι υπερήφανος κ’ ευτυχισμένος.

Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι

τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα.

Κι αυτό ακόμη το σκαλί το πρώτο

πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει.

Εις το σκαλί για να πατήσεις τούτο         

 

πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι

πολίτης εις των ιδεών την πόλι.

Και δύσκολο στην πόλι εκείνην είναι

και σπάνιο να σε πολιτογραφήσουν.

Στην αγορά της βρίσκεις Νομοθέτας

που δεν γελά κανένας τυχοδιώκτης.

Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι

τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα.»

 Οι λόφοι Μουσών (Φιλοπάπου), Πνύκας και Νυμφών αποτελούν τους τρεις ιστορικούς λόφους της αρχαίας Αθήνας που ευτυχώς παραμένουν μέχρι τις μέρες μας σε σχετικά καλή κατάσταση.

Ξεκινήσαμε τον  ιστορικό μας αυτό περίπατο από την περίφημη Πνύκα. Βρίσκεται σε  λόφο στη δυτική πλευρά της Ακρόπολης, απέναντι ακριβώς από τον Άρειο Πάγο. Είναι μνημείο εξέχουσας σημασίας για την ιστορία και τη ζωή της αρχαίας Αθήνας, καθώς αποτελούσε το χώρο συγκέντρωσης της εκκλησίας του Δήμου, του οργάνου δηλαδή των ελευθέρων πολιτών της Αθήνας, που ελάμβαναν όλες τις σημαντικές δημόσιες αποφάσεις. Ταυτόχρονα αποτελεί και το χώρο όπου δημιουργήθηκε και πραγματώθηκε για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία το πολίτευμα που σήμερα ονομάζουμε δημοκρατία. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι στον ίδιο χώρο λατρευόταν και ο Δίας Αγοραίος, ο Δίας δηλαδή ως προστάτης του πολιτεύματος.

Η εκκλησία του Δήμου συνερχόταν δέκα φορές το χρόνο. Σε αυτές τις συνεδριάσεις προήδρευε ο επιστάτης των πρυτάνεων, με τη βοήθεια ενός γραμματέα και ενός κήρυκα, που έκανε τις ανακοινώσεις. Τον 5ο αιώνα π.Χ. οι ακροατές κάθονταν στο βράχο και αργότερα σε ξύλινους πάγκους. Στη χαμηλότερη βαθμίδα του βήματος κάθονταν οι πρυτάνεις που επέβλεπαν την τήρηση της τάξης βοηθούμενοι από ραβδούχους. Από αυτό το βήμα μιλούσαν στο λαό όλοι οι σπουδαίοι άνδρες και ρήτορες, όπως ο Περικλής, Δημοσθένης, κ.α.. Η χωρητικότητα του κοίλου κατά την περίοδο των αρχών του 4^ου π.Χ αιώνα ήταν γύρω στα 13.500 άτομα.. Απέναντι από την είσοδο λαξεύτηκε στο φυσικό βράχο το βήμα το οποίο είναι ορατό μέχρι σήμερα. Το σημείο εγκαταλείφθηκε στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., όταν οι συνελεύσεις της Εκκλησίας του Δήμου μεταφέρθηκαν στο Διονυσιακό θέατρο στη νότια πλευρά της Ακρόπολης. 

Στην ακριανή απόληξη του λόφου αυτού, συναντάμε τον βυζαντινό ναό ή κατά άλλους των χρόνων της τουρκοκρατίας, του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη, ονομαζόμενος έτσι από ένα κανόνι, μία Λουμπάρδα δηλαδή που είχε στηθεί εκεί κατά την τουρκοκρατία. Ο ναός έχει χτιστεί πάνω σε αρχαιοελληνικό ναό και τον οποίο διαμόρφωσε εξωτερικά με διάφορα κεραμικά και άλλα μαρμάρινα βυζαντινά και αρχαία  υπολείμματα ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης το 1958.

Ανάμεσα στο λόφο των  Μουσών και  των νυμφών βρίσκεται  το περίφημο διατείχεισμα, ένα τμήμα δηλαδή της οχύρωσης της αρχαίας Αθήνας σωζόμενο σε μήκος 82 μέτρων και σε ύψος που φθάνει τα 3 μέτρα με πλάτος 4,80 μέτρα, το οποίο κατασκευάστηκε στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Αργότερα γύρω στο 200 π.Χ. υπήρξε και μια δεύτερη κατασκευαστική φάση με εκτεταμένες επισκευές, που λόγω του δομικού υλικού που χρησιμοποιήθηκε, αποκαλείται τείχος «εκ λευκού πωρολίθου».  

Κάτω από τους πύργους του διατειχίσματος έχει βρεθεί και ο αρχαίος δήμος της Κοίλης, ο οποίος αποτέλεσε κατά τους κλασικούς χρόνους έναν από τους πλέον πολυσύχναστους δήμους των Αθηνών, ο οποίος και απέκτησε μεγάλη εμπορική κίνηση διότι απ' αυτόν διέρχονταν σημαντικοί οδικοί άξονες μέσω δύο πυλών του Θεμιστόκλειου Τείχους, που συνέδεαν την περιοχή του Άστεως με το Φάληρο και τον Πειραιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μεγάλης εμπορικής και οδικής αρτηρίας αποτελεί η γνωστή από τον Ηρόδοτο « δια Κοίλης οδός».

Απέναντι ακριβώς συναντάμε τον Λόφο των Μουσών ή Φιλοπάππου. Διάσπαρτες αρχαιότητες και πάρα πολλά αρχαία λαξεύματα στους βράχους, υπάρχουν σε όλο το λόφο. Από τον Μάιο του 1954 έως τον Φεβρουάριο του 1958, ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης, δούλεψε με ιδιαίτερη αφοσίωση για τη διαμόρφωση των λιθόστρωτων δρόμων, των μονοπατιών, των φυτεύσεων, των χώρων στάσης και θέασης, καθώς και για την οικοδόμηση του ναού του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη που ήδη αναφέραμε και του παρακείμενου τουριστικού περιπτέρου- εγκαταλελειμμένου δυστυχώς τώρα χώρου - που εντάχθηκε στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας. Οι διαμορφώσεις αυτές  καλύπτουν έκταση 85 στρεμμάτων περίπου και αποτελούν μέρος των έργων Ακροπόλεως – Φιλοπάππου. Δεν είναι τυχαίο, ότι το έργο αυτό κηρύχτηκε από την UNESCO ως

μνημείο σύγχρονης αρχιτεκτονικής με παγκόσμια σημασία το 1996. 

Πάνω στο λόφο αυτό δεσπόζει το μνημείο του Φιλοπάππου που στην πραγματικότητα είναι ένα μαυσωλείο ύψους 12 μ. και πλάτους 10 μ. Ο Φιλόπαππος υπήρξε Ύπατος και άρχων των Αθηνών από την Συρία, εγγονός του βασιλιά της Συρίας Αντίοχου Δ’.  Ευεργέτησε την Αθήνα και για αυτό ανακηρύχθηκε Αθηναίος πολίτης. Κατά την αρχαιότητα ο λόφος του Φιλοπάππου ονομαζόταν «Μουσείον» (από τον εκεί τάφο του ποιητή Μουσαίου) ή λόφος Μουσών επειδή παλιά ήταν αφιερωμένος στις μούσες. Το μνημείο αυτό είναι κτισμένο από πεντελικό μάρμαρο και βρίσκεται πάνω σε βάθρο από πωρόλιθο. Το 1957 σε αρχαιολογική έρευνα του μνημείου με παράλληλη ανασκαφή του χώρου από τον αρχιτέκτονα αρχαιολόγο Ι. Τραυλό διαπιστώθηκε πως το μνημείο αυτό έφερε νεκρικό θάλαμο ύψους 9 μ. Η ανάγλυφη αυτή παράσταση  παρουσιάζει τον Φιλόπαππο σε τέθριππο άρμα με ακολουθία ραβδούχων κατά την τελετή της αναγόρευσής του ως προξένου της Ρώμης, το 100 μ.Χ. Πάνω από τον ανάγλυφη αυτή παράσταση είχαν τοποθετηθεί τρεις ανδριάντες. Ο κεντρικός ανδριάντας παρουσιάζει τον Φιλόπαππο καθήμενο να θαυμάζει την έναντι Ακρόπολη, που ακριβώς πίσω του ήταν ο νεκρικός θάλαμος με την σαρκοφάγο.

 

Το 1965 η Δώρα Στράτου με τη συνεργασία του σκηνογράφου Σπύρου Βασιλείου -ο οποίος έφτιαξε τη σκηνή του θεάτρου- δημιουργεί μέσα στο κατάφυτο πευκόδασος του Φιλοπάππου το υπαίθριο θέατρο Δώρας Στράτου, το οποίο εξακολουθεί να δίνει καθημερινές παραστάσεις με παραδοσιακούς δημοτικούς χορούς από όλη την Ελληνική επικράτεια καθ’ όλη τη θερινή περίοδο.

Στην άλλη άκρη  των  δυο προαναφερόμενων λόφων βρίσκεται ο περίφημος λόφος των Νυμφών. Εκεί κτίζεται το πρώτο Αστεροσκοπείο της Αθήνας με δωρεά του τραπεζίτη Βαρόνου Γεωργίου Σίνα, πάνω σε σχέδια του Θεόφιλου Χάνσεν και το οποίο είναι σπάνιας ομορφιάς, σταυροειδούς σχήματος και προσανατολισμένο στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Εγκαινιάστηκε στις 26 Ιουνίου 1842, ημέρα εκλείψεως του ηλίου. Άρεσε τόσο πολύ στον αρχιτέκτονα που έγραψε πάνω στο κτίριο την επιγραφή "Servare Intaminatum", δηλαδή, να διατηρηθεί ανέπαφο. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται σήμερα και το Σεισμολογικό Ινστιτούτο.

Κάνοντας μια μικρή παράκαμψη από τον λόφο του Φιλοπάππου και συγκεκριμένα πίσω από τον περιφερειακό του Φιλοπάππου συναντάμε τα πανέμορφα λιθόκτιστα σπίτια των Πετραλώνων ή όπως τα αποτελούν οι παλαιότεροι τα « πέτρινα της Φρειδερίκης ».

Η περιοχή αυτή αρχικά ονομάζονταν Ασύρματος από την παρακείμενη Σχολή Τηλεγραφητών – Ασυρματιστών της Σχολής Πολέμου του Πολεμικού Ναυτικού. Η κεραία βρίσκονταν στον παρακείμενο λόφο σε μεγάλο ύψος προκειμένου να έχει εφικτή επικοινωνία με τα πλοία.

Οι εγκαταστάσεις καταστράφηκαν μετά από πυρκαγιά την περίοδο των Δεκεμβριανών του 1944. Η τεχνολογία είχε παραγκωνίσει τη χρησιμότητα της Σχολής και έτσι αποφασίστηκε ο χώρος να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση κατοικιών προς αποκατάσταση των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής.

Ο πρώτος οργανωμένος οικισμός παραδόθηκε στους κατοίκους το 1956. Για την ανέγερση των σπιτιών χρησιμοποιήθηκαν οι πελεκητές πέτρες από την κατεδαφισμένη Σχολή Πολέμου του Ναυτικού. Αρχικά παραδόθηκαν 24 σπίτια και στο τέλος προστέθηκαν άλλα 108. Τα τελευταία ήταν περισσότερο συνηθισμένα στην σύνθεσή τους. αποτελώντας τον κλασικό τύπο προσφυγικής οικίας, ισόγειο κτίσμα με κοινή στέγη και μεσοτοιχία. Ο νέος οικισμός που δημιουργήθηκε μετονομάστηκε σε οικισμό Περικλέους  και ανοικοδομήθηκε από τις πιστώσεις του εράνου της «Βασιλικής Πρόνοιας» που όπως ανέφεραν οι εφημερίδες : «τις περιοχές εἰς ἂς ἐγκαταστάθησαν πρόσφυγες καὶ γηγενεῖς, οἳτινες μέχρι τότε διεβίουν εἰς ἂθλια παραπήγματα ὑπὸ τὰς πλέον δυσμενεῖς συνθήκας». Τα εγκαίνια του οικισμού έκανε τότε η Βασίλισσα Φρειδερίκη και έτσι ο οικισμός αποκαλούνταν μέχρι και τελευταία «τα πέτρινα της Φρειδερίκης».

Λίγο πιο πάνω, ακριβώς  στον περιφερειακό του Φιλοπάππου όπου κλείνει και η παράκαμψη του περιπάτου μας, συναντάμε την περίφημη πολυκατοικία της Βασιλικιώτη. Πρόκειται για μια από τις αξιόλογες πολυκατοικίες χαμηλών εισοδημάτων της εποχής που σχεδιάστηκε το 1967 από την αρχιτέκτονα Έλλη Βασιλικιώτη στα πλαίσια των μελετών της Υπηρεσίας Οικισμού του Υπουργείου Δημοσίων Έργων. Ενδιαφέρουσα είναι η προσαρμογή του κτιρίου στην ιδιαιτερότητα του καμπύλου οικοπέδου και τη μεγάλη κλίση της πλαγιάς του Φιλοπάππου. Αξιοποιώντας τη θέα προς την θάλασσα, το κεντρικό τμήμα του δεύτερου επιπέδου διαμορφώθηκε σε εξώστη στον οποίο η πρόσβαση γίνεται μέσω μιας γέφυρας από τον περιφερειακό δρόμου του Φιλοπάππου.

Ελπίζουμε ο δικός μας περίπατος, με όχημα την φωτογραφική μας μηχανή την αρχιτεκτονική και την διήγηση, να υπήρξε κατά κάποιο τρόπο ενωτικός για να κατανοήσουμε και να προβληματιστούμε μέσω της αρχαιότητας και της σύγχρονης παράκαμψης της,  την ιστορική διαδρομή του δικού μας πολιτισμού.

Κωνσταντίνος  Καντούτσης

Ιστορικός – Πολιτισμολόγος