Ζωγραφίζοντας μια ιστορία - "Τα αρραβωνιάσματα" και "Το παιδομάζωμα" - Νικόλαος Γύζης

"Τα αρραβωνιάσματα" του Νικολάου Γύζη (1875) (Λεπτομέρεια)

Ελαιογραφία σε μουσαμά

1,04 χ 1,56 μ.

Ιδιωτική Συλλογή, Αθήνα

Ηταν πριν από αρκετά χρόνια όταν σε κάποιο βιβλίο πρωτοαντίκρυσα την εικόνα του παραπάνω πίνακα με τίτλο "Τα αρραβωνιάσματα" του Νικολάου Γύζη.

Θυμάμαι πως είχα εντυπωσιαστεί από δύο πράγματα:

- Tις πολύχρωμες παραδοσιακές φορεσιές και

- Την θεματολογία : Τα αρραβωνιάσματα (ή πάντρεμα) δύο παιδιών πολύ μικρής ηλικίας!!!

Φευγαλέα θυμάμαι πως αναρωτήθηκα αν το θέμα υποτάχθηκε στην αχαλίνωτη φαντασία του καλλιτέχνη αφού δεν μπορούσα να φανταστώ πως είναι δυνατόν να υπήρχε κάποτε ως έθιμο να παντρεύουν ή να αρραβωνιάζουν παιδιά τόσο μικρής ηλικίας.

Στον πίνακα λοιπόν παρουσιάζεται μια πολυπρόσωπη ηθογραφική σκηνή της οποίας κεντρικό ρόλο παίζουν δύο παιδιά (ηλικίας περίπου 5-7 χρονών) τα οποία μοιάζουν μάλλον αμήχανα για την τελετή του αρραβώνα και την ανταλλαγή των λαμπερών δαχτυλιδιών από τον ιερέα. Αντίθετα οι ενήλικες που βρίσκονται γύρω τους φαίνεται να βρίσκονται σε κατάσταση ευφορίας.

Το σκηνικό εκτυλίσσεται στο εσωτερικό ενός απέριττου σπιτιού. Οι πολύχρωμες φορεσιές συνθέτουν ένα χρωματικό πανδαιμόνιο. Στην γωνία δεξιά είναι ζωγραφισμένα διάφορα οικιακά σκεύη, καθώς και πολύχρωμα υφάσματα

(να αποτελούσαν μέρος της προίκας άραγε?)

Ο ιερέας κρατά το δαχτυλίδι του αρραβώνα το οποίο δείχνει να ετοιμάζεται να το φορέσει στο δαχτυλάκι της μικρής η οποία μάλλον ντρέπεται αφού το βλέμμα της είναι στραμμένο στο δάπεδο ενώ το χεράκι της δείχνει να το οδηγεί η γυναίκα (μητέρα της?) που βρίσκεται ακριβώς από πίσω της.

(Λεπτομέρεια)

Τον ίδιο πίνακα τον βρίσκουμε σε 2 παραλλαγές. Η πρώτη παραλλαγή του πίνακα από την οποία είδαμε κάποιες λεπτομέρειες (εικ.1+2) ζωγραφίστηκε από τον καλλιτέχνη το 1875. Η δεύτερη παραλλαγή που βλέπουμε παρακάτω (εικ.3) ζωγραφίστηκε το 1877 όταν μετά την πώληση της πρώτης παραλλαγής ο νέος ιδιοκτήτης αθέτησε την υπόσχεσή του να στείλει το έργο του για μια έκθεση στο Βερολίνο έτσι ο καλλιτέχνης αποφάσισε να δημιουργήσει νέο πίνακα. Ο νέος πίνακας αν και εμφανίζει μικρές διαφοροποιήσεις όσον αφορά τα χρώματα των ενδυμασιών, ακολουθεί ακριβώς την ίδια θεματολογία και σύνθεση.

Το μικρό αγόρι (που φαίνεται στην εικ.3) φαίνεται να επεξεργάζεται με απορία το γυαλιστερό δαχτυλίδι που δεσπόζει στο μικρό του δαχτυλάκι.....

"Τα αρραβωνιάσματα" του Νικολάου Γύζη (1877)

Ελαιογραφία σε μουσαμά 1,03 χ 1,55 μ. , Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα

Πέρασαν χρόνια από τότε που πρωτοαντίκρυσα τον πίνακα. Ομως το ερώτημα δεν έφευγε από το μυαλό μου....Πως ήταν δυνατόν να αρραβωνιάζουν παιδιά τόσο μικρής ηλικίας? Γνώριζα για τα συνοικέσια που γίνονταν τα παλαιότερα χρόνια,όμως όχι από τόσο μικρές ηλικίες....Εδώ και μερικές ημέρες΄λοιπόν με αφορμή τα αφιερώματα "Ζωγραφίζοντας μια ιστορία" αποφάσισα να το ψάξω...

Η απορία μου λύθηκε όταν διαπίστωσα πως το θέμα του πίνακα αφορούσε ένα έθιμο που πράγματι ίσχυε στην Ελλάδα την εποχή της Τουρκοκρατίας σύμφωνα με το οποίο οι αρραβώνες (=γάμος) έπρεπε να γίνονται στην παιδική ηλικία. Το έθιμο αυτό όσο βάρβαρο και αν φαντάζει στις μέρες μας, αποτέλεσε μία αναγκαία πράξη άμυνας απέναντι στο παιδομάζωμα, μία από τις τραγικότερες μορφές εξισλαμισμού που καθιερώθηκε από τον Μουράτ Β στο πρώτο μισό του 15ου αι. Η βίαιη στρατολόγηση από τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ονομαζόταν devsirme = στρατολόγηση αγοριών, παιδομάζωμα. Οι στρατολογούμενοι, ηλικίας 14-15 ετών ονομάζονταν "ατζέμ-ογλάν". Αυτοί οι νέοι προορίζονταν για την επάνδρωση του σώματος των γεννίτσαρων. Τα μόνα αρσενικά παιδιά που την γλύτωναν ήταν οι μοναχογιοί, οι ορφανοί, αλλά και οι έγγαμοι, γεγονός που συνετέλεσε στην εμφάνιση του εθίμου που βλέπουμε στον πίνακα του Γύζη. Δηλαδή να γίνονται συχνότατα γάμοι ("αρραβωνιάσματα") ανάμεσα σε παιδιά ηλικίας οκτώ, δέκα και δώδεκα ετών προκειμένου να σωθούν από το παιδομάζωμα. Η βίαιη απαγωγή αρσενικών παιδιών ή παιδομάζωμα απεικονίστηκε από τον Γύζη στον παρακάτω πίνακα με τον ομώνυμο τίτλο (θα βρούμε τον πίνακα επίσης με τίτλο "Το σκλαβοπάζαρο")

"Το παιδομάζωμα" (ή "το σκλαβοπάζαρο") του Νικολάου Γύζη

Ελαιογραφία σε μουσαμά 0,72 χ 0,50 Εθνική Πινακοθήκη , Αθήνα

Στον πίνακα εμφανίζεται ένας Ανατολίτης (το κόκκινο χρώμα για τον Γύζη αντιπροσώπευε το Ανατολίτικο στοιχείο) να τραβά ένα παιδάκι ντυμένο με φορεσιά χρώματος μπλε ενώ η μητέρα του παιδιού το αποχαιρετά φιλώντας το στοργικά στο μέτωπο. Κατά το παιδομάζωμα εκτός από τα παιδιά που προορίζονταν για στρατιωτική υπηρεσία, συγκεντρώνονταν και παιδιά ηλικίας 6 έως 10 ετών τα "ιτς-ογλάν" (iç oğlanι )
(με κάποια αυθαιρεσία υποθέτω πως από εδώ θα πρέπει να βγήκε η λέξη "τσογλάνι").Στην εκπαίδευση αυτών των παιδιών περιλαμβανόταν διδασκαλία του Κορανίου, αραβικής, τουρκικής και περσικής γλώσσας, μουσικής και καλών τεχνών. Μετά από εκπαίδευση 14 ετών (δηλαδή σε ηλικία 20 ετών) αναλάμβαναν ανώτερα στρατιωτικά ή πολιτικά αξιώματα. Κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας το σύνολο σχεδόν της κρατικής ιεραρχίας προερχόταν από χριστιανούς του παιδομαζώματος το οποίο διήρκεσε για περίπου 3 αιώνες και έπληξε τον ελληνισμό, εξαιρουμένων των περιοχών στις οποίες είχαν χορηγηθεί ειδικά προνόμια (Γιάννενα,νησιά Αιγαίου, Ρόδος κ.α.). Σύμφωνα με τον Γερμανό ιστορικό Hammer ο αριθμός των ελληνόπαιδων που απήχθησαν με το παιδομάζωμα ανέρχεται σε 500.000 ενώ ο Παπαρρηγόπουλος ανεβάζει τον αριθμό σε 1.000.000.

Πέρα από την απεικόνιση στους πίνακες ζωγραφικής, χαρακτηριστικές είναι οι μαρτυρίες που εντοπίζουμε στη λογοτεχνία, σχετικές με την αναγκαιότητα αρραβωνιάσματος των μικρών αγοριών για τον φόβο της αρπαγής τους. Φυσικά γνωρίζουμε πως η λογοτεχνία πολλές φορές περιλαμβάνει και μυθοπλαστικά στοιχεία, όμως δεν παύει κάποια στοιχεία της να αποτελούν μαρτυρίες των κοινωνικών συνθηκών που επικρατούν σε κάθε εποχή. Χωρίς να είμαι σε θέση να διακρίνω τα όρια ανάμεσα στα πραγματικά και τα φανταστικά στοιχεία του διηγήματος παραθέτω μια συγκλονιστική μαρτυρία από το διήγημα "Το μόνον της ζωής του ταξίδιον" του Γεωργίου Βιζυηνού :

"Ναι, ναι ψυχή μου" είπεν ο παππούς.....

Εσείς ζήτε σε χρυσούς καιρούς τώρα, σε χρυσούς καιρούς! ταξιδεύετε σ' ό,τι ώρα θέλετε, σ'΄όποια χώρα θέλετε. Και το κάτω, κάτω ψυχή μου, ξέρετε τι είστε. Εμείς εζούσαμεν σε βίσεκτους καιρούς, δυστυχισμένους χρόνους! Η μάναις μας εγονάτιζαν μπρος σταις εικόνες, ψυχή μου, και έκλαιαν στην Παναγία ή να τους δώση κορίτσι, ή να σκοτώση το παιδί, που είχανε στα σπλάγχνα τους, δια να μη γεννηθή αγόρι.

- Γιατί παππού?

-Για να τα κάμουν Γιαννιτσάρους, είπεν ο γέρων αγανακτών......

Ανάθεμα την ώρα

την πρώτην Απριλιά,

που βγήκε το Ιζάμι

και μάζωξε παιδιά!

.....Γι αυτό...όταν εγεννήθηκα εγώ, ψυχή μου, και μ'εβάφτισαν, με έβγαλαν Γεωργία, που θα πή, μου έδωκαν θηλυκόν όνομα, καθώς έβγαζαν τότε Κωνσταντινιά και Θανασία και Δημήτρω-όλα αρσενικά παιδιά, ψυχή μου, με θηλυκόν όνομα-Και μαζί με το όνομα, μ' εφόρεσαν και κοριτσίστικα ρούχα.

Οσα χρονάκια πέρασαν ψυχή μου, τόσαις φοραίς από την θύρα του σπιτιού μας δεν εβγήκα, σαν καψοκόριτσο που θάρρευα να είμαι. Σαν έγεινα καμμιά δεκαριά χρονώ, με πιάνει μιαν ημέρα - Θεός σχωρέσ' τονα - ο κύρης μου, με καθίζει στο σκαμνί, με κόφτει τις μεγάλαις μου πλεξούδαις μου βγάζει τα φουστανέλια και :

-Διες εδώ, με λέγει, Γεωργία, από σήμερα και να πάγη είσαι Γεώργης, είσαι αγόρι. Από αύριο και να πάγη είσαι άνδρας, ο άνδρας της Χρουσής, που παίζετε κάθε μέρα ταις κούκλαις και τα πεντάβολα.

Αυτό ήταν όλο κι όλο, που με είπε, και μ΄εφόρεσε τ΄αγορίστικα ρούχα.Την άλλη την ημέρα, ψυχή μου ήλθαν τα βιολιά και τα λαγούτα, και μ΄επήραν στην εκκλησιά, και μ΄εστεφανώσαν με την γιαγιά σου.

-Πως παππού? Ετσι μικρός που ήσουνα?

-Ναι ψυχή μου, είπεν ο παππούς συναπορών και αυτός. Ακόμα δεν έμαθα πως να δένω το καινούργιο μου καββάδι, και μ΄έδωσαν και γυναίκα για να κυβερνήσω! Μα έπρεπε να γένη. Περισσότερον καιρό δεν ειμπορούσαν να με κρύψουν, και το φιρμάνι έλεγε, πως μόνον τους ανύπανδρους να παίρνουν οι Γιαννίτσαροι. Μ' επάνδρεψαν λοιπόν εν πομπή και παρατάξει, και έτσι, ψυχή μου,αντί να με πάρη κανένας Γιαννίτσαρος - μ' επήρεν η γιαγιά σου.....