Η "γιορτή της σιτάκας" - Μια εμπειρία από το Αρβανιτοχώρι της Κάσου και λίγα λόγια για τους χορούς....

"Θάρθεις στην Κάσο"?
"Το Σαββατόβραδο για πρώτη φορά διοργανώνεται η γιορτή της σιτάκας" ...

....έλεγε το μήνυμα που παρέλαβα στο ηλεκτρονικό μου ταχυδρομείο.

Αυτό το μήνυμα αλλά και η διοργάνωση της γιορτής της σιτάκας αποτέλεσε την αφορμή να πραγματοποιήσω μία επιθυμία χρόνων: να επισκεφτώ το νησί της Κάσου. Ετσι, χωρίς δεύτερη σκέψη άρπαξα μια βαλίτσα, έριξα μέσα ό,τι πίστευα πως θα χρειαστεί σε αυτό το ξαφνικό ταξίδι και μπαρκάρισα από τον Πειραιά στο καράβι "Ιεράπετρα"που θα με μετέφερε στο απομονωμένο και για πολλούς άγνωστο νησάκι, την Κάσο. Μοναδική επιλογή το καράβι αφού τελευταία στιγμή που αποφασίστηκε το ταξίδι δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί αεροπορική θέση.

Το ταξίδι διήρκεσε 22 ώρες!!!!!

Ούτε στην Αυστραλία να πήγαινε κανείς......

Μία από τις δραστηριότητες που στηρίζουν την οικονομία του νησιού είναι η κτηνοτροφία.

Η σιτάκα είναι ἐνα γαλακτοκομικό προϊόν με υφή μαλακιά και γεύση πικάντικη. Συνήθως χρησιμοποιείται είτε αυτούσια (αλείφεται στο ψωμί όπως το βούτυρο) είτε ως ένα είδος κρέμας γάλακτος που μαγειρεύεται με τα φρέσκα ζυμαρικά (μακαρούνες) στην Κάσο αλλά και στην Κάρπαθο.
Η γιορτή της σιτάκας διοργανώθηκε για πρώτη φορά. Διοργανωτής ήταν ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Αρβανιτοχωρίου ενός από τα 5 χωριά του νησιού. Επειδή με ξένισε η ονομασία του χωριού έψαξα να βρω την ετυμολογική ερμηνεία της. Ακουσα διαφορετικές εκδοχές.
Θα παραμείνω στην εκδοχή που προέρχεται από τη διήγηση της Κυρανιάς Βιντιάδη και κατέγραψε ο καθηγητής Κων/νος Μηνάς στο βιβλίο του "Το τοπωνυμικό της Κάσου" που εκδόθηκε το 1975. Λέγεται πως δεν ήταν λίγες οι φορές που για κάποιον εξωτερικό λόγο το νησί της Κάσου απόμεινε έρημο από κατοίκους. Σύμφωνα λοιπόν με την διήγηση της Κυρανιάς Βιντιάδη μία από αυτές τις φορές που ερημώθηκε η Κάσος ήρθαν και εγκαταστάθηκαν σε αυτήν 5 ναυτικοί:

Ενας Αρβανίτης, ένα Συμιακός, ένας Χαρκίτης (από το νησί Χάλκη), ένας Τηλιακός (από την Τήλο) και ένας Πατινιώτης (από την Πάτμο). Σπίτια καθώς λένε υπήρχαν μα άνθρωποι δεν υπήρχαν. Καθένας από αυτούς επέλεξε από μία τοποθεσία και την έκανε δική του και από τον τόπο προέλευσής του δόθηκε η σχετική ονομάσια π.χ. το Αρβανιτοχώρι από τον Αρβανίτη, "του Συμιακού το ραχί"από τον Συμιακό, "του Χαρκίτη το σκαλί"από τον Χαρκίτη, "τα Τηλιακά"στο Αργος από τον Τηλιακό και "του Πατινιώτη τ'αυλάκι"στο κοντινό νησάκι τα Αρμάθεια από τον Πατινιώτη.
Στον χώρο που θα διοργανωνόταν η εκδήλωση, στο Αρβανιτοχώρι, σε περίοπτο σημείο είχε τοποθετηθεί ένα ομοίωμα βοσκού που φαινόταν να ανακατεύει με μια κουτάλα την σιτάκα σε ένα μεγάλο μεταλλικό καζάνι, τυπική εικόνα που αντίκρυσα την επόμενη ημέρα σε πραγματική μορφή. Τη θέση της φωτιάς υποκαθιστούσαν αναμμένα φωτάκια.....

Ολο το χωριό ήταν επί ποδός. Οι άντρες του χωριού από το πρωί ετοίμαζαν την σιτάκα. Οι γυναίκες είχαν αναλάβει να πλάσουν τις μακαρούνες (μακαρούνες = φρέσκα ζυμαρικά που συναντάμε και στην Κάρπαθο). Στην πλατεία του χωριού είχε στηθεί μία μικρή εξέδρα ενώ από κάτω είχαν τοποθετηθεί καρέκλες.

Μόλις μαζεύτηκαν οι επισκέπτες άρχισαν να μοιράζονται τα πιάτα με τις μακαρούνες και τη σιτάκα. Ομολογώ πως όμοιο στη νοστιμιά έδεσμα δεν είχα ξαναγευτεί (δεν ξέρω αν ήταν η πείνα που με είχε ζώσει μετά από τόσες ώρες ταξίδι ή εάν ήταν επειδή τα προϊόντα ήταν φρεσκότατα).

Ολοι οι κάτοικοι συμμετείχαν στη διανομή. Εντυπωσιακός ήταν ο τρόπος διανομής των πιάτων και του κρασιού χέρι με χέρι. Συμμετείχαν μικροί και μεγάλοι ανεξαρτήτως φύλου, με έναν απίστευτο συντονισμό αποδεικνύοντας περίτρανα πως ο λαϊκός πολιτισμός σε κάποιες περιπτώσεις έχει τη δύναμη να γεφυρώνει το χάσμα των γενεών με μια απλούστατη μέθοδο : τη χάραξη κοινών στόχων

Μια ανθρώπινη αλυσίδα είχε στηθεί από το μαγειρείο μέχρι τους χώρους όπου βρίσκονταν οι επισκέπτες...

Χέρι με χέρι ο ένας έδινε στον άλλον τα πιάτα με τις μακαρούνες και μετά τα ποτηράκια με το κρασί. Τα πιάτα έτρεχαν με απίστευτη ταχύτητα....Μια ανθρώπινη μηχανή, κάθε πολίτης αυτής της κοινότητας εργαζόταν για ένα κοινό σκοπό, και....καθώς φαίνεται οι κοινοί στόχοι ενώνουν τους ανθρώπους. Κάποιες πιο ηλικιωμένες γυναίκες παρακολουθούσαν από απόσταση.Την εκδήλωση άνοιξαν δύο παιδιά που έπαιξαν λύρα με έναν σχεδόν επαγγελματικό τρόπο. Σοβαρός ο κάθε πιτσιρικάς, προσηλωμένος στο καθήκον του, έπαιξε ο καθένας με το δοξάρι του τοπικούς μουσικούς σκοπούς, μα που και που έριχνε μια ματιά στον δάσκαλό του που καθόταν δίπλα τους σαν να ρωτούσε "καλά τον πάω τον σκοπό?" Και ο δάσκαλος που δεν πάει πολύς καιρός που ξεκίνησε να μαθαίνει στα παιδιά λύρα , έγνεφε καταφατικά το κεφάλι εμψυχώνοντας τα μικρά ταλεντάκια με συγκατάβαση, καμαρώνοντας για τους μαθητές του.

Επειτα ένας ενήλικας επιβράβευσε τον διοργανωτή σύλλογο τραγουδώντας μια αυτοσχέδια μαντινάδα για τα συγχαρητήρια. Κατόπιν άρχισε να φουντώνει ο χορός.

Κύριοι χοροί της Κάσου είναι η σούστα και ο ζερβός, ο συρτός (Χανιώτης) και το πεντοζάλη (με φανερές τις επιρροές από την Κρήτη). Παλαιότερα (δεν γνωρίζω για τώρα) λέγεται πως χορευόταν ο ζερβόδεξος,τα κεφαλλωνίτικα και ο φουμιστός.

Η σούστα είναι ο κατ'εξοχήν χορός και σήμα κατατεθέν όλων των Δωδεκανήσων. Χαρακτηριστικά λέγεται πως "χωρίς σούστα δεν γίνεται χορός". Είναι χορός που μιμείται το σουστάρισμα ενός ελατηρίου με σημαντικές διαφορές ανά περιοχή στην κίνηση. Ημικυκλικός, γοργός χορός (allegretto) σε ρυθμό 2/4 συνήθως χορεύεται με διασταυρούμενα χέρια σχηματίζοντας μια αλυσίδα. Κάποιοι μελετητές θεωρούν πως η σούστα προέρχεται από τον αρχαίο πυρρίχιο χορό (κατ΄εξοχήν πολεμικό χορό).

Στις μέρες μας η σούστα χορεύεται από τους νέους με σουστάρισμα του πέλματος σε αντίθεση με τους παλαιότερους που το σουστάρισμα το έκαναν έντονα στα γόνατα. Ενας Ολυμπίτης γέροντας από τον οποίο έμαθα να χορεύω σούστα μου έλεγε πως η αυθεντική σούστα χορεύεται "στο νύχι"και δεν πρέπει να ξεπερνάς σε έκταση τον χώρο που καταλαμβάνει "ένα πλακάκι". Με αυτό ήθελε να πει πως αποφεύγονται τα άλματα και οι θεαματικές κινήσεις αφού αυτό που δίνει τη χάρη στην κίνηση είναι το σουστάρισμα στα γόνατα. Το ύφος του χορού διαφέρει από τόπο σε τόπο. Στα Δωδεκάνησα η σούστα χορεύεται άλλοτε πολύ ζωηρά και πηδηχτά (π.χ. στη Ρόδο) και άλλοτε πιο ήσυχα αλλά με έντονο σουστάρισμα στα γόνατα (όπως στην Κάρπαθο και την Κάσο). Σούστα (που χορεύεται με διαφορετικό τρόπο) συναντάμε και στην Κρήτη, σε άλλα νησιά αλλά και ακόμη και στη Βόρεια Ελλάδα.

Ο ζερβός χορός σε ρυθμό 2/4 allegro moderato, έχει το κύριο χαρακτηριστικό πως χορεύεται με φορά προς τα αριστερά, συνοδεύεται συνήθως από μαντινάδες και έχει δύο μορφές την αργή όταν τραγουδιούνται οι μαντινάδες και την ζωηρή όπου κυριαρχεί η συνοδεία σκέτης μουσικής.

Η Κασιώτικη σούστα χορεύεται με τον ίδιο τρόπο που χορεύεται και στην Ολυμπο της Καρπάθου ενώ διαφορές παρουσιάζει ο τρόπος που χορεύεται ο ζερβός χορός.

Αλλά ας επιστρέψουμε στη γιορτή μας. Το κέφι στη γιορτή αρχίνισε σταδιακά να φουντώνει, μπήκαν στο χορό και μικρά παιδιά τα οποία στις παραδοσιακές κοινωνίες συμμετέχοντας στους δημόσιους χορούς έρχονται σιγά σιγά σε επαφή με τους χορούς της κοινότητάς τους αλλά και τους ήχους των τοπικών μουσικών σκοπών.

Το άγρυπνο βλέμμα του "βοσκού"παρακολουθούσε με προσοχή όλη την ώρα την εξέλιξη της εκδήλωσης και το φούντωμα του χορού.....

Κάτω από την διακριτική ματιά των ενηλίκων γινόταν η βιωματική μύηση των παιδιών στα τοπικά ήθη και έθιμα.

Οι γυναίκες ήταν εκείνες που ξεσήκωναν το κέφι.....μέχρι κάποια στιγμή δεν είχε σηκωθεί για χορό κάποιος άντρας.

Μέχρι που εμφανίστηκε ένας νεαρός και έσωσε την κατάσταση παίρνοντας τα ηνία και οδηγώντας τον χορό.....δίνοντας το παράδειγμα σε άλλους (λιγοστούς) νεαρούς που μπήκαν στο χορό αργότερα.... Είναι φαινόμενο δυστυχώς της εποχής μας όχι μόνο στη Κάσο μα και σε ολόκληρη την Ελλάδα όλο και λιγότεροι νεαροί άντρες να συμμετέχουν στους χορούς.

Η ώρα πέρασε με πολύ κέφι, και να σκεφτεί κανείς πως ήταν η πρώτη φορά που διοργανώθηκε αυτή η εκδήλωση. Οταν πέρασε η ώρα, ο κόσμος άρχισε σιγά σιγά να αποχωρεί, ενώ οι νεαροί άντρες του χωριού που είχαν έρθει στο κέφι, πλαισίωσαν τους μουσικούς και άρχισαν να τους σιγοντάρουν στο τραγούδι. Ο τραγουδιστής τους ενθάρρυνε να επαναλάβουν τα παρακάτω λόγια στον ρυθμό ενός από τους πλέον διαδεδομένους σκοπούς της Κασιώτικης μουσικής παράδοσης, το Αλέντι :
" τ'αλέντι το Κασιώτικο παινέματα δε θέλει
διότι το ζυμώσανε με βούτυρο και μέλι"

Ετσι πλούσια έκλεισε η πρώτη βραδυά στο νησί της Κάσου.

Πήρα το δρόμο της επιστροφής εξαντλημένη αφού δεν είχα προλάβει να ξεκουραστώ από το πολύωρο ταξίδι μα ένοιωθα γεμάτη από εικόνες και ήχους από αυτή τη πρώτη επαφή με τα Κασιώτικα ήθη και έθιμα.

Τελειώνοντας η εκδήλωση είχε απομείνει μια απορία μέσα μου:

- Τι ακριβώς είναι η σιτάκα (νόστιμη ήταν δεν λέω)

- Mε ποιά διαδικασία παρασκευάζεται κλπ.

Ενας ομιλητής προλογίζοντας την εκδήλωση είχε αναφερθεί λεπτομερώς στη σιτάκα και στον τρόπο παρασκευής. Για τους ντόπιους βέβαια αυτά ήταν πράγματα γνωστά, της καθημερινότητάς τους.

Για μένα όμως....θες επειδή σαν άνθρωπος της πόλης δεν έχω σχετικά βιώματα...θες επειδή είμαι περισσότερο οπτικός παρά ακουστικός τύπος, φεύγοντας από την εκδήλωση ένοιωσα πως δεν είχα συγκρατήσει πολλά γύρω από τη διαδικασία παρασκευής της σιτάκας παρά την φιλοτιμη προσπάθεια του εισηγητή. Το ίδιο υποθέτω πως θα συνέβαινε σε έναν άλλο αμύητο επισκέπτη του τόπου.

Πιστεύω πως η εκδήλωση θα μπορούσε να εμπλουτιστεί με σχετικό οπτικοακουστικό υλικό (προβολή της διαδικασίας παραγωγής της σιτάκας). Αφ'ενός θα έδενε την παράδοση με την σύγχρονη τεχνολογία και αφ'ετέρου θα εμπλούτιζε την εκδήλωση . Ισως την επόμενη χρονιά...

Πήρα το δρόμο προς το δωμάτιό μου.....αποζητούσα με μεγάλη λαχτάρα τον ύπνο που τόσο μου είχε λείψει από την ώρα που έφυγα από τον Πειραιά.....

Χωρίς να το καταλάβω στα χείλη μου ανέβηκε μια μαντινάδα....δεν θυμάμαι που την είχα ακούσει μα ταίριαζε στη περίπτωση....

"Τσαι πως να το ξεχάσω γω Κάσο μου, το νησί σου,
πούφα(γ)α τη σιτάκα σου τσαι την ελαϊτσή σου!"
* ελαϊκή =ένα είδος τοπικού τυριού

........συνεχίζεται