"Σαν τραγούδι μαγεμένο" - Ρεμπέτικο - Αφιέρωμα (Α μέρος)

Με ένα μουσικό ταξίδι, μια ιστορική αναδρομή στον κόσμο του Ρεμπέτικου τραγουδιού με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα που θα συνοδεύει θεατρικά δρώμενα με σκοπό την αναπαράσταση της ιστορίας του ρεμπέτικου τραγουδιού ξεκινά σήμερα 2 Ιουνίου στο Θέατρο Βράχων το 21ο Φεστιβάλ του Δήμου Βύρωνα. Στην σχετική ιστοσελίδα μπορείτε να ενημερωθείτε για όλες τις παραστάσεις που έχουν προγραμματιστεί για το φετεινό καλοκαίρι.

Στόχος της αποψινής παράστασης είναι να παρουσιαστεί η ιστορία του ρεμπέτικου μέσα από μία επιλογή γνωστών και αγαπημένων τραγουδιών αλλά και με την παρουσίαση κάποιων που ακούγονται για πρώτη φορά. Ολα αυτά τα τραγούδια εντάσσονται σε ένα μουσικό θέαμα που φέρει την υπογραφή του σκηνοθέτη Σωτήρη Χατζάκη.

Ομως τι ήταν το ρεμπέτικο τραγούδι που κατάφερε να τραγουδηθεί και να επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας? Πολλές οι απόψεις,πολλές οι κοινωνιολογικές μελέτες, μα ακόμη και σήμερα κατά τη γνώμη μου κανείς δεν είναι σε θέση να εξηγήσει γιά ποιούς λόγους το ρεμπέτικο κατάφερε να εξελιχθεί,να τραγουδηθεί από διαφορετικής κοινωνικής η εθνοτικής προέλευσης ανθρώπους και τέλος να διαδοθεί σε μεγάλα πλάτη και μήκη της γης και να εξακολουθήσει να τραγουδιέται μέχρι τις μέρες μας. Δεν είναι εύκολο να κατανοήσει κανείς πως από μία μουσική κίνηση το ρεμπέτικο κατόρθωσε να μετουσιωθεί σε ένα κοινωνικό κίνημα τελικά..

Σκίτσο του Μπόστ

Το ρεμπέτικο , είναι μια υποκατηγορία του "αστικολαϊκού" τραγουδιού και αποτέλεσε ένα ιδιότυπο κοινωνικό φαινόμενο με βαθιές προεκτάσεις το οποίο μορφοποιήθηκε ουσιαστικά κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Είναι το αστικό τραγούδι που διαμορφώθηκε κατά τον 19ο αι. από ανθρώπους που προέρχονταν από διαφορετικά γεωγραφικά, κοινωνικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα. Δημιουργήθηκε και τραγουδήθηκε σε καφενεία, φυλακές, ταβέρνες και τεκέδες με κύριες εστίες την Πόλη, την Σμύρνη, την Σύρα, τον Πειραιά και την Θεσσαλονίκη.

Η πρώτη περίοδος δημιουργίας τραγουδιών "ρεμπέτικου ύφους" ονομάζεται περίοδος της "ανώνυμης δημιουργίας" (1850-1922). Τα αστικά αυτά τραγούδια όσον αφορά τις συνθήκες δημιουργίας τους έχουν πολλά κοινά με τις συνθήκες δημιουργίας των παραδοσιακών τραγουδιών αφού δεν γνωρίζουμε το όνομα του αρχικού δημιουργού κάθε τραγουδιού. Τραγουδιούνταν από τις διάφορες μορφές "εστουδιαντίνων". Οι "εστουδιαντίνες" ήταν μικρά φωνητικά και οργανικά κυρίως σύνολα που εμφανίστηκαν στα τέλη του 19ου αι. στην Πόλη και στη Σμύρνη και δημιούργησαν μουσική παράδοση μέχρι το 1922 σε όλες τις πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας που κατοικούνταν από ελληνικό πληθυσμό. Αυτό το είδος ορχήστρας κατάφερε να αποτελέσει την αυθεντικότερη μουσική γέφυρα Ανατολής και Δύσης, παντρεύοντας αρμονικά πολλά ετερόκλητα στοιχεία καλύπτοντας ένα ποικίλο ρεπερτόριο που αποδιδόταν από ποικίλα μουσικά όργανα όπως ποικίλοι ήταν και οι θαμώνες των καφέ αμάν. Εδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση στους χορευτικούς ρυθμούς και οι μουσικοί κάθονταν στο πάλκο. Μάλιστα εκτός από τα ιδιόφωνα όργανα της Ανατολής,σαντούρι,κανονάκι,ούτι,βιολί που χρησιμοποιούσαν οι μουσικοί, κάθε θαμώνας του καφέ αμάν συμμετείχε στον ρυθμό με τη χρήση οποιουδήποτε αντικειμένου μπορούσε να παράγει ήχο, όπως για παράδειγμα δύο κουτάλια, το κομπολόϊ του που χτυπούσε ρυθμικά στο ποτήρι παράγοντας τον ήχο του γυαλιού και κάθε λογής άλλο αντικείμενο. Μάλιστα αυτοί οι ήχοι πέρασαν στις πρώτες ηχογραφήσεις.

Οι θαμώνες συχνά συμμετείχαν στην διαμόρφωση των τραγουδιών ακολουθώντας τη διαδικασία της αυτοσχέδιας δημιουργίας των δημοτικών τραγουδιών, παίρνοντας τον λόγο και τραγουδώντας. Συνήθως η θεματολογία ήταν παρμένη από τον τρόπο ζωής της πόλης και του παζαριού καθώς και από τις καθημερινές εμπειρίες των συναφιών (ή επαγγελματικών συντεχνιών).

"Στα καφέ-αμάν Ελληνες μουσικοί συνόδευαν Αρμένηδες τραγουδιστές και γύφτισες χορεύτριες, μπροστά σε ένα κοινό που αντιπροσώπευε όλες τις φυλές της Ανατολικής Μεσογείου"
(Λάμπρος Λιάβας, " Μουσικές στο Αιγαίο")

Από το 1860 όταν άρχισαν να έρχονται μουσικοί από τη Σμύρνη και την Πόλη στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, η μουσική ζωή επηρεάστηκε σε βάθος από τα Ανατολίτικα ακούσματα.

Η δεύτερη περίοδος είναι η αποκαλούμενη "Σμυρναίϊκη περίοδος" (1922-1930) δηλαδή η περίοδος που αρχίζει η επώνυμη δημιουργία. Η θεματολογία και το μουσικό ύφος αναπροσαρμόζονται στις νέες απαιτήσεις και τα προβλήματα της προσφυγιάς. Το Μικρασιατικό τραγούδι που δημιουργήθηκε πριν από το 1922 έσμιξε με αυτό που εμπνέεται από τον πόνο της προσφυγιάς και άκμασε κυρίως σε προσφυγικούς συνοικισμούς (Κοκκινιά,Ν.Ιωνία,Καισαριανή,Μοσχάτο,Δραπετσώνα, Ταμπούρια), καφενεία και καφέ αμάν. Εκείνη την εποχή ο ερχομός προσφύγων από διάφορα μέρη εκτός Ελλάδας που μετέφεραν μαζί τους τα όργανα, τους ρυθμούς, τους στίχους από την ιδιαίτερη πατρίδα τους καθώς και η εσωτερική μετανάστευση αγροτικών πληθυσμών στις πόλεις (αστικοποίηση) συνέβαλλαν στην συνάντηση και την αλληλεπίδραση μουσικών οργάνων (παραδοσιακών και αστικών), ήχων, στίχων αλλά και κοινωνικών ομάδων.

Για ποιό λόγο όμως έγινε ευρέως αποδεκτή αυτή η πολιτισμική όσμωση?

Κατά τη γνώμη μου κυρίως γιατί τους ένωνε ένα κοινό χαρακτηριστικό :

Προερχόμενοι από τα λαϊκά στρώματα αυτοί οι "μετανάστες" μετέφεραν στίχους, όργανα και συνήθειες από την ιδιαίτερη πατρίδα τους με αποτέλεσμα οι νεόφερτες κοινωνικές ομάδες που δημιουργούνταν αυτή την εποχή στις πόλεις να μην γίνονται εύκολα αποδεκτές από τις τοπικές κοινωνίες και έτσι να συνδεθούν με φαινόμενα κοινωνικής περιθωριοποίησης και απόρριψης.

Την ίδια εποχή εμφανίζεται η "νεοσύστατη" δισκογραφία η οποία αποτέλεσε σημαντικό σταθμό για το ρεμπέτικο τραγούδι. Οι πρώτες μαζικές ηχογραφήσεις έγιναν σε περιοχές όπως η Σμύρνη, η Πόλη και η Θεσσαλονίκη αλλά και στις ΗΠΑ. Για πρώτη φορά καταγράφεται το ρεμπέτικο που μέχρι τότε τραγουδιόταν και διαδιδόταν μέσω του προφορικού λόγου με αποτέλεσμα μέσω των δίσκων να αρχίσει να διαδίδεται με ταχύτερους ρυθμούς σε ευρύτερες περιοχές του Ελληνισμού. Παράλληλα όμως μια αρνητική πτυχή (κατά τη γνώμη μου) είναι πως έπαψε ο αυτοσχεδιασμός που διέκρινε το ρεμπέτικο κατά την περίοδο της ανώνυμης δημιουργίας του, αφού πλέον αναπαραγόταν ακριβώς όπως είχε καταγραφεί στα δισκάκια.

Την τρίτη περίοδο του ρεμπέτικου επικρατεί το Πειραιώτικο στυλ (1930-1940) με την παρουσία του Μάρκου Βαμβακάρη και τη δημιουργία της "Τετράδας του Πειραιώς" (Βαμβακάρης,Δελιάς,Παγιουμτζής,Μπάτης).
Αυτήν την περίοδο η θεματολογία εμπλουτίζεται, η μουσική κομπανία διαφοροποιείται, παραμερίζονται τα βασικά όργανα (δηλαδή τα παραδοσιακά ιδιόφωνα όργανα της Ανατολής,σαντούρι,κανονάκι,ούτι,βιολί που χρησιμοποιούνταν μέχρι εκείνη τη στιγμή) τα οποία αντικαθίστανται από το μπουζούκι και τον μπαγλαμά. Ισως να επικράτησε το μπουζούκι επειδή ταίριαζε περισσότερο στη συγκερασμένη δυτική μουσική παρά στη Μικρασιατική.

Είναι η εποχή που το ρεμπέτικο βγαίνει από το "περιθώριο" της κλειστής και αυστηρά περιορισμένης ατμόσφαιράς του και μεταπηδά στον χώρο των κέντρων διασκέδασης κατακτώντας όλο και μεγαλύτερο μερίδιο ακρόασης. Μάλιστα την δεκαετία του 1930 το ρεμπέτικο βρίσκεται στην ακμή του και εκτός από την προαναφερθείσα "τετράδα" αναδύονται νέα πρόσωπα (Ρούκουνας,Χρυσίνης,Μοντανάρης,Γκόγκος ή Μπαγιαντέρας,Κερομύτης, Τσαούς κ.ά.)

Με την έλευση της δικτατορίας του Μεταξά (1936) το ρεμπέτικο διώχτηκε και λογοκρίθηκε. Οι ηχογραφήσεις παύουν αυτή την περίοδο και ξαναξεκινούν από τα μέσα του 1946.

Στο αρχικό του στάδιο το ρεμπέτικο χρησιμοποίησε το Βυζαντινό μέλος καταφέρνοντας να συγκεράσει τις μελωδικές και ρυθμικές αντανακλάσεις των μουσικών παραδόσεων των λαών της Μ.Ασίας. Κατά τη διάρκεια της εξελικτικής του πορείας αφομοίωσε στοιχεία από το δημοτικό τραγούδι σε έναν τέλειο συγκερασμό με τις λαϊκές μουσικές των Ελληνικών αστικών κέντρων με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός νέου τεχνοτροπικού στυλ που προήλθε από τη μίξη Ανατολικών και Δυτικών στοιχείων. Από το 1946 και μετά κύριοι παράγοντες που το διαμόρφωσαν ήταν η εκμετάλλευσή του από τις δισκογραφικές εταιρείες....Η εμπορευματοποίηση το απέσπασε τελικά από το αρχικό ιδεολογικό του πλαίσιο, διαφοροποίησε την θεματολογία του και τελικά το μετάλλαξε σε επόμενα μουσικά είδη όπως
το ψευτορεμπέτικο,το ελαφρολαϊκό και το αρχοντορεμπέτικο
κατακτώντας ακόμη και με αυτές τις νέες μορφές του τόσο τα αστικά κέντρα όσο και την ύπαιθρο.

Το ρεμπέτικο αποτέλεσε ένα μουσικό σταυδροδρόμι που λειτούργησε ενωτικά για τους ανθρώπους όσον αφορά τη δημιουργία του. Μέσα από την τέχνη της μουσικής, του τραγουδιού και του χορού οι άνθρωποι ενώθηκαν ανταλάσσοντας πολιτισμικά στοιχεία αποδεικνύοντας πως εκτός από διαφορές οι άνθρωποι έχουν και κοινά σημεία. Ανθρωποι καταγόμενοι από διαφορετικές εθνότητες, μόνιασαν, αγκαλιασμένοι τραγούδησαν τον καϋμό της ξενιτιάς και της μοναξιάς, ύμνησαν τον έρωτα, αφηγήθηκαν με το τραγούδι τα βάσανα της δουλειάς τους, την περιθωριοποίηση, προβλήματα που είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως πολιτικών σκοπιμοτήτων και εθνικών αντιπαραθέσεων.

Μήπως τελικά θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε τη δύναμη της Μουσικής, του Τραγουδιού και του Χορού ως ενοποιητικό στοιχείο ανάμεσα στους λαούς?

Δεν ξέρω, απλά λέω μήπως.......

ΥΓ1 Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος μιας εργασίας που έκανε το dyosmaraki τον Απρίλη του 2006
ΥΓ2. Την έμπνευση για αυτή την ανάρτηση μου την έδωσε ένα σχόλιο της φίλης asteroessa σε προηγούμενη ανάρτηση καθώς και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για θέματα μουσικής του φίλου Αλκη που αν και δεν είναι blogger διαβάζει καθημερινά αυτό το blog σχολιάζοντας και κρίνοντας τα γραφόμενα....