ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

Τετάρτη 27 Φεβρουαρίου 2008

Ζωγραφίζοντας μια ιστορία - Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών (Θεόφιλος) και το Βατραχονήσι

Θεόφιλου Χατζιμιχαήλ (1868 ή 1873-1934) - Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών, 1930
Λάδι σε μουσαμά 92 χ 43,5 εκ
Εθνική Πινακοθήκη

Ο παραπάνω πίνακας του Θεόφιλου "Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών" απεικονίζει μία κοπέλλα καθισμένη σε παγκάκι που κρατά ένα μουσικό όργανο στα χέρια της (πιθανότατα ένα μαντολίνο). Η κοπέλλα βρίσκεται σε κήπο όπου διακρίνονται δέντρα αλλά και διακοσμητικές γλάστρες. Το πρόσωπο της νεαρής κοπέλλας φέρει επιρροές από τα πορτραίτα Φαγιούμ ενώ συνδυάζει στοιχεία του αρχαιοελληνικού παρελθόντος (το δέντρο της ζωής) αλλά και της λαϊκής παράδοσης (το παγώνι). Η μορφή της κοπέλλας δεν αποδίδεται ρεαλιστικά αφού ο κορμός της είναι αρκετά μεγαλύτερος σε σχέση με το μέγεθος των ποδιών της, σύνηθες χαρακτηριστικό των έργων λαϊκής τέχνης όπως είναι επίσης η έλλειψη βάθους και η επιπεδότητα των στοιχείων που απαρτίζουν την σύνθεση.

Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών ήταν υπαρκτό πρόσωπο που έζησε στην Αθήνα κατά τον δέκατο έννατο αιώνα και το όνομά της συνδέθηκε με την "νήσο" του Ιλισσού, το Βατραχονήσι. Θα μου πείτε νησί στην καρδιά της Αθήνας και μάλιστα Βατραχονήσι? Ε λοιπον ναι! Ας μη ξεχνάμε πως η Αθήνα εκείνα τα χρόνια ήταν πολύ διαφορετική από ό,τι γνωρίζουμε σήμερα.

Το Βατραχονήσι λοιπόν ήταν μία από τις πρώτες συνοικίες των Αθηνών που άρχισαν να σχηματίζονται γύρω από τον Αρδηττό και το Παναθηναϊκό στάδιο. Η συνοικία αυτή βρισκόταν σκαρφαλωμένη στα σκαλοπάτια του ναού του Αγίου Σπυρίδωνος στην είσοδο του Παγκρατίου μόλις περάσουμε το Παναθηναϊκό Στάδιο και στρίψουμε για να μπούμε στο Παγκράτι.

Απόσπασμα τοπογραφικού χάρτη της περιοχής του Υμηττού, που εκπονήθηκε το 1905 από τη Σχολή Υπαξιωματικών (Πηγή : Αρχείο Ιωάννη Μαζαράκη-Αινιάν)


Φωτογραφία τραβηγμένη το 1900 από τη μεριά της Πλάκας. Διακρίνεται κάτω
αριστερά η πύλη του Αδριανού, ενώ στο κέντρο της φωτογραφίας φαίνεται ο λόφος του
Αρδηττού και το "Βατραχονήσι", με τον Υμηττό στο βάθος. (Πηγή :
http://www.iranon.gr)/)

Εκείνα τα χρόνια η Αθήνα ήταν πλούσια σε τρεχούμενα νερά τα οποία κατέβαιναν από τον Υμηττό και έβρισκαν διάφορες διεξόδους μέσα από ποταμούς οι οποίοι συνόδευαν τους χειμάρρους μέχρι το Φάληρο από όπου χύνονταν στην θάλασσα. Ανάμεσα στις στήλες του Ολυμπίου Διος και της ανηφοριάς που οδηγεί στο πρώτο νεκροταφείο, εκεί που σήμερα βλέπουμε παντού άσφαλτο, τα παλαιότερα χρόνια ο τόπος ήταν γεμάτος από τρεχούμενα νερά που σχημάτιζαν αφρούς αφού από εκεί πέρναγε ο Ιλισσός.

Το Βατραχονήσι το ονόμασαν έτσι οι περίοικοι αφού στα νερά του Ιλισσού κάθε μέρα πλατσούριζαν αναρίθμητα βατράχια και ζάλιζαν τους περαστικούς με την φλυαρία τους :

Βρεκεκέξ κοάξ κοάξ!!!!

Ο Ιλισσός μάλιστα στο ύψος του Βατραχονησιού αποτελούσε και διαχωριστικό παράγοντα ανάμεσα στους ευγενείς και στη λαϊκή τάξη. Κάποτε υπήρχε μια γέφυρα που χώριζε τις δύο όχθες του Ιλισσού : Από τη μια όχθη βρίσκονταν συγκεντρωμένα το παλάτι και οι κατοικίες των ευγενών ενώ από την άλλη όχθη όπου βρισκόταν η συνοικία Βατραχονήσι στην περιοχή κάτω από τη γέφυρα (στις πλαγιές της κοίτης του Ιλισσού) έβρισκε κανείς σκαρφαλωμένα γραφικά λαϊκά σπιτάκια με αυλή περιτρυγυρισμένη από έναν μαντρότοιχο. Επειδή τότε στην Αθήνα δεν υπήρχε κεντρικό δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης η μπουγάδα των περιοίκων γινόταν μέσα στην κοίτη του Ιλισσού που ήταν αρκετά πλατειά και αρκετά βαθειά, ενώ στο ίδιο μέρος πλένονταν και τα μικρά παιδιά! Μάλιστα λέγεται πως το 1868 είχε πνιγεί εκεί ένα 10χρονο παιδί. Οι γυναίκες έπλεναν τα ρούχα και τα άσπριζαν χτυπώντας τα με τον κόπανο. Επίσης από εκεί κουβαλούσαν νερό με κανάτια στα σπίτια τους για την υπόλοιπη λάτρα του σπιτιού.Ερείπια της γέφυρας του Iλισσού που κατεδαφίστηκε οριστικά το 1860.
Στο βάθος διακρίνεται το Παναθηναϊκό Στάδιο πριν από την αναμαρμάρωσή του
(Stademann)

Εκεί λοιπόν σύχναζε και η Αντριάνα μια νεαρή κοπέλλα ξακουστή για την ομορφιά αλλά και την νοικοκυροσύνη της. Την είχαν λέει ψυχοκόρη σε κάποιο αρχοντικό (μερικοί λένε πως το αρχοντικό βρισκόταν στην Πλάκα). Κουβαλούσε νερό για την πλύση από το Βατραχονήσι αλλά πολλοί νεαροί θαμπωμένοι από την νοικοκυροσύνη και την ομορφιά της προσφέρονταν να της κουβαλούν το νερό από το Βατραχονήσι. Μάλιστα μια μέρα ένας νεαρός κάτοικος του Βατραχονησιού της τραγούδησε ένα τραγούδι το οποίο για πρώτη φορά βρέθηκε καταγεγραμμένο σε φυλλάδια του 1860 ενώ ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 1910 στην Κωνσταντινούπολη με τους παρακάτω στίχους :

«Αντριάνα»
"Πάρε με Ανδριάνα μου να σε βοηθώ στην πλύση
και να σου κουβαλώ νερό απ' το Βατραχονήσι
Ανδριάνα μου γλυκιά απ' το Βατραχονήσι
Γιατί να βασανίζεσαι ασπριδερή μου χήνα
με λίγδες και με κάρβουνα μέσα εις την κουζίνα ?
Ακούω τα πιάτα που βροντούν όταν τα θερμοπλένεις
κι εγώ νομίζω πως σιγά τη σκάλα κατεβαίνεις.
Δεν είναι κρίμα κι άδικο σε νια χαριτωμένη
στο μαγερειό ξυπόλυτη το ντεντζερέ να πλένει?"

Ο νεαρός που ύμνησε την Αντριάνα θα πρέπει να ήταν πολύ ερωτευμένος, όμως εκείνη προτίμησε να πάρει για άντρα κάποιον ευγενή από την απέναντι όχθη και όχι από την όχθη του Βατραχονησιού (την λαϊκή συνοικία) . Ετσι η Αντριάνα απόκτησε τιμές κυρίας και κατάφερε να ξεφύγει από την προηγούμενη μίζερη ζωή της. Σύμφωνα με τις κακές γλώσσες η Αντριάνα όντας ζωηρούλα ήξερε να εκμεταλλεύεται τα προσόντα της. Λένε λοιπόν πως ανέπτυξε στενές φιλίες με υπουργούς αλλά στο τέλος βρήκε τραγική κατάληξη : Εγινε ερωμένη ενός πασά από την Αίγυπτο ο οποίος επειδή υποπτευόταν πως δεν του ήταν πιστή, τυφλωμένος από τη ζήλεια του την παραμόρφωσε.

Χάρη στην δυναμική του λαϊκού πολιτισμού η ωραία Αδριάνα των Αθηνών από το Βατραχονήσι έγινε πίνακας από τον Θεόφιλο, αυτοσχέδιο τραγούδι από έναν ερωτευμένο νεαρό που το τραγούδι του μεταφέρθηκε από στόμα σε στόμα από τον λαό της Αθήνας για να καταλήξει να ηχογραφηθεί τελικά στην Κωνσταντινούπολη και να φτάσει μέχρι τις μέρες μας......

"Πάρε με Αντριάνα μου, να σε βοηθώ στην πλύση, ώ!
Και να σου κουβαλώ νερό απ΄το Βατραχονήσι, ώ! Αντριάνα μου παχειά πού είσαι σαν τη ζουγραφιά"

20 σχόλια:

  1. Καταπληκτικό ποστ.
    Η γοητεία της παλαιάς Αθήνας ειναι καταπληκτική! Και αναδύεται ακόμα και σήμερα..δυστυχώς μόνο μέσα απο τις φωτογραφίες και τους πίνακες. Οντως πολύ ωραίος ο πίνακας του Θεόφιλου. Κάποτε είχα γράψει μια εργασία για αυτόν. Η ανάρτηση σου ταιριάζει αρκετά με το προηγούμενο θέμα μου. Μπράβο. Πάρα πολύ καλό.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Αγαπημένο μου δυοσμαράκι,
    τα ταξιδάκια στο χτες που μας φτιάχνεις κάθε τόσο, ειναι πραγματικά διαμάντια.
    Συμφωνώ με την Roadartist
    Μου καλύπτεις τα κενά που εχω σε κάποια θέματα.
    Η παλιά Αθήνα πάντα με μάγευε ενώ θα ήθελα(αν σου βγει κάποτε)
    ένα ποστ αφιέρωση στον Θεόφιλο

    Ευχαριστώ

    κοτσυφοφιλιά

    τσίου!!!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. ''η μορφή της κοπέλλας δεν αποδίδεται ρεαλιστικά αφού ο κορμός της είναι αρκετά μεγαλύτερος σε σχέση με το μέγεθος των ποδιών της''... με τρελαίνουν αυτές οι λεπτομέρειες!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Να λοιπόν που καλά έκανα και σε είπα λόγια. Οι αναρτήσεις σου έχουν μια ποιότητα., ένα πολιτισμό. Μου λένε άσχετοι με την ιστορία την τελευταία, τι χρειάζονται τα μπλόκ. Τους απαντώ με το να τους δείχνω κάποια. Μεταξύ αυτών και το δικό σου.. να είσαι καλά και να μας κάνεις τέτοια δώρα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Απίστευτες ιστορίες της παλιάς Αθήνας. Και το γεγονός ότι είναι άγνωστες και τις παρουσιάζεις με τόση απλότητα τις κάνει ακόμη πιο ωραίες. Συνέχισε έτσι για να μαθαίνουμε.
    Την καλημέρα μου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. @Roadartist
    Πράγματι η παλιά Αθήνα εξακολουθεί και ασκεί μια γοητεία πάνω μας. Ας διασώσουμε ότι στοιχεία προλαβαίνουμε ακόμη προτού χαθούν μέσα στη λήθη.....
    Την καλημέρα μου
    ΥΓ. Με κάνεις και κοκκινίζω με τα τόσο καλά σχόλια που γράφεις κάθε φορά....

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. @karaflokotsifas
    Αγαπημένε μου karaflokotsifa,
    Τα διαμάντια από μόνα τους είναι όμορφα όμως δεν αναδεικνύονται εάν δεν είναι στολισμένα σε μια βάση από πολύτιμο μέταλλο.
    Και αυτή η πολύτιμη βάση είναι κάθε αναγνώστης αυτού του blog που δεν κουράζεται να γίνεται συνταξιδιώτης σε ένα ταξίδι αλλοτινών εποχών, αντιλήψεων και συνηθειών.
    Πολύτιμη είναι και η πρότασή σου για ένα post αφιέρωμα στον Θεόφιλο, μια ιδιαίτερη μορφή και θα είναι χαρά μου να εκπληρώσω την επιθυμία σου.
    Εγώ σε ευχαριστώ που φτερουγίζεις σε αυτόν εδώ τον χώρο...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. @νίκος κ.
    Αυτές οι λεπτομέρειες είναι που κάνουν την διαφορά από καλλιτέχνη σε καλλιτέχνη, και ιδιαίτερα όταν μιλάμε για την παρεξηγημένη "λαϊκή τέχνη".
    Αλλωστε η τέχνη (λαϊκή και μη) θέλει και λίγη (έως πολλή) τρέλλα!!!
    Εύχομαι μια υπέροχη ημέρα!!!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. @νίκος

    Εγώ πάλι πιστεύω πως δεν είμαι λόγια μα μια απλή πολυλογού,που προσπαθεί να αντλήσει πληροφορίες για καθημερινούς αφανείς ήρωες που άλλοι γίνανε τραγούδι όπως ο Νικόλας ο Τσέγκας, ζωγραφιά όπως ο Χρήστος ο Αράπης και η Αντριάνα κλπ κλπ

    Αλλωστε εξ ίσου σημαντικά είναι τα δώρα που μας χαρίζεις σχετικά με την λαϊκή τέχνη του νησιού σου.

    Γιατί σημαντικά θέματα δεν θεωρώ μοναχά αυτά που είναι κατευθυνόμενα από τα ΜΜΕ, μα και κάθε λεπτομέρεια της καθημερινότητάς μας που κρατιέται στη σκιά. Στο χέρι μας λοιπόν είναι αυτές τις λεπτομέρειες να τις βγάλουμε από την σκιά και την αφάνεια στο φως!!!
    Οσο για την χρησιμότητα των blogs εκτός από την επικοινωνιακή τους δύναμη έχουν αποδείξει πως μπορούν να κάνουν πολλά, αρκεί να το συνειδητοποιήσουμε εμείς που γράφουμε σε αυτά και να μην επιτρέψουμε να φιμώσουν τις φωνές μας.....
    (Ο νοών νοήτω)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Δεν τό ξερα ότι μένω κοντά στο ... Βατραχονήσι!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. @kitsomitso
    Η αλήθεια είναι πως πάντα αγαπούσα τις "άγνωστες ιστορίες".
    Σε ευχαριστώ για την ενθάρυνση. Μου δίνεις δύναμη να συνεχίσω τις "εξερευνήσεις"....
    Καλημέρα και καλό μήνα!!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  12. @ασκαρδαμυκτί
    Καλώς όρισες "γείτονα" από το Βατραχονήσι!!!
    Καλό μήνα!!!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  13. Μέσα σε όλα τα υπέροχα που διάβασα, θα ήθελα να σταθώ στο εξής:
    Είναι πράγματι εντυπωσιακό, το πως η λαική παράδοση επιλέγει να θυμάται υπαρκτά πρόσωπα. Τα εξωραίζει συχνά, ξεχνώντας αρνητικές πτυχές τους ή και το εντελώς αντίστροφο. Θα ήθελα πολύ να μελετήσω το τι ακριβώς υπερισχύει στην προσωπικότητα κάποιου, το οποίο στα μάτια των τριγύρω καταφέρνει να έχει αυτά τα απότελέσματα..

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  14. Ανεξάντλητη και αστείρευτη η λαική μας παράδοση. Με εντυπωσίασε η αναφορά περι διαχωριστικής γραμμής-συνορο ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  15. @Από μηχανής θεός
    Πολύ καλή η παρατήρησή σου. Πράγματι ο εξωραϊσμός (ή εξιδανίκευση) συναντάται συχνά στον Λαϊκό πολιτισμό. Οι λόγοι είναι πολλοί και είναι ενδιαφέρον να το δούμε.
    Σου υπόσχομαι να κάνω μια ανάρτηση πάνω σε αυτό το θέμα.
    Την καλημέρα μου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  16. @Λάκων
    Δεν είναι εντυπωσιακό???
    Πράγματι φοβερή λεπτομέρεια!!!
    Ευγενείς και ποπολάροι και να τους χωρίζει ένα ποτάμι!!!
    Καλή εβδομάδα!!!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  17. Tο τραγούδι της Αντριανας είναι από τα αγαπημενα μου ρεμπετικα και χαρικα που διαβασα και την ιστορικη του διαδρομη μέσα απο πανεμορφη πολιτιστικη σου σελιδα, κοντρα στην ανασφάλεια της σύγχρονης εποχής, που μας αναγκάζει, να γαντζωνόμαστε πίσω από το παλιό, το όμορφο, το δυνατό, τινάζοντας κι εσυ με τεχνη "μαεστρία" λιγακι την σκόνη μεσα απ' τα παλιά συρτάρια λήθης, με λαογραφικα δρώμενα, βιώνοντας οι κι αναγνώστες σου, ευχάριστες συγκινήσεις.
    Νασαι παντα καλα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  18. @itanos

    Σε ευχαριστώ πολύ για το όμορφο σχόλιο. Χαίρομαι να μοιράζομαι ό,τι μαθαίνω με όλους εσάς και να βοηθάω να μην χαθούν αυτά τα πράγματα στα μονοπάτια της λήθης....

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  19. Το τραγούδι της Αντριάνας:
    http://www.youtube.com/watch?v=luuO8wnucIU&feature=related

    Είναι από τα αγαπημένα μου, και το μοναδικό γνωστό τραγούδι της ιδιαίτερης πατρίδας μου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  20. Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Ποιά είναι η γνώμη σας;